بلوغ با جسم و روان دختران چه می کند؟
پرسشی از دکتر صفیه شهریاری افشار متخصص زنان و زایمان و رئیس انجمن تنظیم خانواده ایران
بلوغ یعنی دوره انتقال از مرحله کودکی به بزرگسالی و کسب قدرت باروری. از نظر لغوی، بلوغ به معنی رسیدن به سن رشد، مرد شدن، زن شدن، رسیدگی و پختگی و به حد کمال رسیدن است...
با دکتر صفیه شهریاری، متخصص زنان و زایمان درباره علایم و بحران های همین دوران گفتگو کرده ایم.
▪ اهمیت این دوره از زندگی در چیست؟ چرا بلوغ را دوره مهمی از زندگی می دانند؟
ـ ببینید؛ طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، نوجوان به گروه سنی ۱۰ تا ۱۹سال اطلاق می شود که با تحول های فراوان جسمی و روانی همراه است و موجب تغییر نگاه فرد نسبت به جهان اطراف، رفتار و احساساتش می شود. نوجوان گاهی دچار تشویش و نگرانی شده و تصمیم گیری برایش سخت می شود. از مسایل عمده دیگری که نوجوان در دوره بلوغ با آنها روبه رو ست، تغییرهای جسمانی است و اگر نوجوان و اطرافیان به خوبی از این تغییرها آگاهی نداشته باشند، این باعث تشویش و نگرانی خودش و اطرافیان می شود. علاوه بر این، وجود پاره ای اعتقادها و باورهای سنتی نیز می تواند به مشکل های نوجوان بیفزاید. اگر نوجوان مسایل و مشکل های بلوغ را در محیطی سرشار از تفاهم، صمیمیت و آگاهی و با کمک خانواده و جامعه بشناسد، این دوره را به خوبی طی می کند و با نشاط و سلامت پا به عرصه بزرگسالی می گذارد. در حال حاضر، بیش از ۵/۱ میلیارد نفر از جمعیت جهان را نوجوانان تشکیل می دهند. با توجه به اینکه زیربنای بزرگسالی افراد در دوره بلوغ به وجود می آید و بسیاری از مشکل های مختلف جسمانی، روانی و اجتماعی جوانان ریشه در دوران بلوغ دارد، آشنایی با دوران بلوغ برای نوجوانان و والدین آنها امری ضروری است.
▪ لطفا کمی از تغییرات جسمی بلوغ در دختران بگویید.
ـ ظهور علامت های جسمی بلوغ به دنبال برخی تغییرهای هورمونی بدن و از طریق مغز (سیستم هیپوفیز و هیپوتالاموس) کنترل و شروع می شود و این تغییرهای جسمی، همراه با جهش رشد نوجوان است و به ترتیب، با جوانه زدن پستان ها و رشد آنها شروع می شود و با پیدایش موهای تناسلی در زیر بغل و در نهایت با قاعدگی به پایان می رسد. معمولا جهش رشدی در دختران حداقل ۲ سال زودتر از پسران اتفاق می افتد؛ به طوری که در مدت ۱ سال، قد دختران حدود ۶ تا ۱۱ سانتی متر بلندتر می شود. جهش چشمگیر رشد معمولا ۲ سال بعد از جوانه زدن پستان ها و ۱ سال قبل از شروع عادت ماهانه اتفاق می افتد. سرعت بالای رشد باعث افزایش رشد، به خصوص در استخوان ها و غضروف ها می شود ولی هورمون های جنسی (استروژن) سبب بسته شدن صفحه رشد استخوان و کند شدن رشد استخوان ها می شود. به همین دلیل است که پس از قاعدگی، سرعت رشد قد کندتر شده و معمولا دخترها بیش از ۶ سانتی متر افزایش قد ندارند.
زمان و سرعت رشد تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله وراثت، تغذیه، محل جغرافیایی، تماس با نور و شرایط روانی است. رشد پستانی معمولا در سن ۵/۷ تا ۵/۱۲ سالگی روی می دهد. البته به طور متوسط در ۵/۹ سالگی پستان ها رشد می کنند. موهای شرمگاهی در ۵/۱۰ سالگی ظاهر می شوند و در ناحیه زیر بغل نیز مو پدیدار می شود. آخرین مرحله بلوغ نیز قاعدگی است که در سن ۹ تا ۱۶ سالگی و به طور متوسط در ۱۳ سالگی اتفاق می افتد. در پایان دوره بلوغ با تغییر فُرم اندام ها، پیدایش هیکل زنانه روی می دهد. لگن پهن می شود، ران ها کلفت تر می شوند و چربی به شکل زنانه در بدن توزیع می شود. در این دوره بر اثر ترشحات هورمونی فعالیت غدد چربی و عرق نیز در دختران افزایش می یابد. در بعضی از نوجوانان جوش هایی روی صورت دیده می شود که نباید دستکاری شوند؛ زیرا عفونی می شوند و فقط باید آنها را به طور مرتب با آب و صابون شست. در صورتی که تعریق زیاد شود علاوه بر استحمام می توان از اسپری های زیر بغل یا لوسیون های بهداشتی استفاده کرد.
▪ ممکن است کمی درباره چگونگی قاعدگی توضیح دهید؟
ـ بله؛ به خروج خون و قطعات ریزش یافته، لایه پوششی درون رحم می گویند قاعدگی، پریود، حیض یا رگل. یک قاعدگی طبیعی به سلامت ۳ ناحیه از بدن بستگی دارد. این نواحی که پس از بلوغ به طور هماهنگ عمل می کنند، عبارتند از: مغز (هیپوفیز و هیپوتالاموس)، تخمدان ها و رحم.
▪ این نواحی ۳گانه چگونه فرآیند قاعدگی را تنظیم می کنند؟
ـ هیپوتالاموس یک ساختمان کوچکی در قاعده مغز است که از دوره بلوغ شروع به ترشح ماده ای به نام هورمون گونادوتروپین می کند و این ماده روی غده هیپوفیز اثر می گذارد و سبب ساخته شدن هورمون های تحریک کننده فولیکول و هورمون جسم زرد می شود که توسط خون به تخمدان می رسند. این مواد روی تخمدان تاثیر می گذارند وباعث ترشح هورمون های جنسی زنانه (استروژن و پروژسترون) از تخمدان می شوند. هورمون استروژن باعث رها شدن تخمک از تخمدان می شود که به این عمل تخمک گذاری می گویند و معمولا ۱۴ روز قبل از عادت ماهانه اتفاق می افتد و از این زمان به بعد، پروژسترون از طریق تخمدان ساخته می شود. در ضمن، هورمون های استروژن و پروژسترون با همدیگر روی بافت پوششی درون رحم تاثیر می گذارند که در اثر آن، لایه ضخیمی درون رحم ایجاد می شود و در صورت عدم بارداری در پایان دوره عادت ماهانه به صورت قاعدگی همراه با خون ریزی، خود را نشان می دهد. هورمون استروژن همچنین باعث رشد اعضای دستگاه تناسلی، پستان ها، استخوان ها و بروز صفات زنانه می شود. اولین روز یک دوره خون ریزی تا اولین روز خون ریزی بعدی را یک دوره عادت ماهانه می نامند که معمولا بین ۲۱ تا ۳۹ روز است.
▪ ولی طول دوره عادت ماهانه در خانم ها و حتی مدت روزهای خون ریزی در یک خانم هم ثابت نیست؛ چرا؟
ـ خب، البته این تغییر به مدت چند روز تا یک هفته می تواند طبیعی باشد. طولانی شدن دوره عادت ماهانه بیش از ۳۹ روز، به خصوص در صورت تکرار آن در ماه های بعد، باید تحت بررسی قرار گیرد. کوتاه شدن دوره عادت ماهانه به میزان کمتر از ۲۱ روز نیز به خصوص اگر تکرار شود، ممکن است به دلایل بیماری های رحمی یا تخمدانی باشد که باید بررسی شود. به طور کلی، دو سوم زنان دوره عادت ماهانه منظمی دارند. میزان خون خارج شده در هر نوبت عادت ماهانه بین ۳۰ تا ۸۰ میلی لیتر است که طی ۳ تا ۷ روز خارج می شود و روزانه به طور متوسط ۳ تا ۵ نوار بهداشتی استفاده می شود. بیشترین خون ریزی در روزهای اول تا سوم اتفاق می افتد. قاعدگی های اول بدون تخمک گذاری است و به همین دلیل ممکن است از نظر فواصل زمانی، مقدار خون ریزی یا مدت خون ریزی نامنظم و غیرقابل پیش بینی باشد ولی معمولا ۲ تا ۵/۲ سال پس از شروع قاعدگی خودبه خود منظم می شود.
▪ چه زمانی به بلوغ، زودرس یا دیررس می گوییم؟
ـ اگر تا سن ۱۴ سالگی علایم و صفات ثانویه جنسی یعنی رشد پستان ها، رشد موهای زیربغل و موهای تناسلی و رشد کافی بدن صورت نگرفت یا اگر تا سن ۱۶ سالگی، قاعدگی رخ نداد؛ بلوغ، دیررس است و باید به پزشک مراجعه شود. اگر بلوغ قبل از ۸ سالگی رخ دهد نیز بلوغ، زودرس است که در این صورت نیز باید به پزشک مراجعه شود. معمولا آغاز تغییرهای بلوغ به طور عمده به وسیله عوامل ژنتیکی تعیین می شود و محل جغرافیایی، وضعیت تغذیه و عوامل روان شناختی نیز بر سن آغاز تاثیر می گذارند.
▪ علایم جسمی و روانی قبل از عادت ماهانه چگونه اند؟
ـ افزایش وزن، احساس سنگینی در شکم و کل بدن، تورم دست ها و صورت، بزرگ یا دردناک شدن پستان ها، سردرد، تهوع، استفراغ، اسهال، بی اشتهایی یا تمایل به بعضی از غذاها، خستگی و تکرر ادرار یا کمردرد، درد زیر دل، تغییرهای خلق، نگرانی، افسردگی، ناامیدی، تحریک پذیری، کاهش قدرت تمرکز و منفی گرایی همراه با دل درد در تمام افراد کم وبیش دیده می شود. در عین حال، دل درد در دوران قاعدگی ممکن است چند ساعت قبل یا هم زمان با خون ریزی شروع شود که معمولا بیش از ۲ یا ۳ روز اول ادامه نمی یابد. باید این نکته را هم یادآوری کنم که اگر والدین می توانستند به یاد بیاورند که خودشان وقتی که در سن و سال نوجوانی بودند چه احساسات و عواطفی داشته اند آن وقت شاید برای درک نوجوانان تلاش بیشتری از خود نشان می دادند. لازم است به آموزش همسالان در زمینه بلوغ نیز تاکید کنم که باید در مدارس انجام شود.
آفتاب
پرسشی از دکتر صفیه شهریاری افشار متخصص زنان و زایمان و رئیس انجمن تنظیم خانواده ایران
بلوغ یعنی دوره انتقال از مرحله کودکی به بزرگسالی و کسب قدرت باروری. از نظر لغوی، بلوغ به معنی رسیدن به سن رشد، مرد شدن، زن شدن، رسیدگی و پختگی و به حد کمال رسیدن است...
با دکتر صفیه شهریاری، متخصص زنان و زایمان درباره علایم و بحران های همین دوران گفتگو کرده ایم.
▪ اهمیت این دوره از زندگی در چیست؟ چرا بلوغ را دوره مهمی از زندگی می دانند؟
ـ ببینید؛ طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، نوجوان به گروه سنی ۱۰ تا ۱۹سال اطلاق می شود که با تحول های فراوان جسمی و روانی همراه است و موجب تغییر نگاه فرد نسبت به جهان اطراف، رفتار و احساساتش می شود. نوجوان گاهی دچار تشویش و نگرانی شده و تصمیم گیری برایش سخت می شود. از مسایل عمده دیگری که نوجوان در دوره بلوغ با آنها روبه رو ست، تغییرهای جسمانی است و اگر نوجوان و اطرافیان به خوبی از این تغییرها آگاهی نداشته باشند، این باعث تشویش و نگرانی خودش و اطرافیان می شود. علاوه بر این، وجود پاره ای اعتقادها و باورهای سنتی نیز می تواند به مشکل های نوجوان بیفزاید. اگر نوجوان مسایل و مشکل های بلوغ را در محیطی سرشار از تفاهم، صمیمیت و آگاهی و با کمک خانواده و جامعه بشناسد، این دوره را به خوبی طی می کند و با نشاط و سلامت پا به عرصه بزرگسالی می گذارد. در حال حاضر، بیش از ۵/۱ میلیارد نفر از جمعیت جهان را نوجوانان تشکیل می دهند. با توجه به اینکه زیربنای بزرگسالی افراد در دوره بلوغ به وجود می آید و بسیاری از مشکل های مختلف جسمانی، روانی و اجتماعی جوانان ریشه در دوران بلوغ دارد، آشنایی با دوران بلوغ برای نوجوانان و والدین آنها امری ضروری است.
▪ لطفا کمی از تغییرات جسمی بلوغ در دختران بگویید.
ـ ظهور علامت های جسمی بلوغ به دنبال برخی تغییرهای هورمونی بدن و از طریق مغز (سیستم هیپوفیز و هیپوتالاموس) کنترل و شروع می شود و این تغییرهای جسمی، همراه با جهش رشد نوجوان است و به ترتیب، با جوانه زدن پستان ها و رشد آنها شروع می شود و با پیدایش موهای تناسلی در زیر بغل و در نهایت با قاعدگی به پایان می رسد. معمولا جهش رشدی در دختران حداقل ۲ سال زودتر از پسران اتفاق می افتد؛ به طوری که در مدت ۱ سال، قد دختران حدود ۶ تا ۱۱ سانتی متر بلندتر می شود. جهش چشمگیر رشد معمولا ۲ سال بعد از جوانه زدن پستان ها و ۱ سال قبل از شروع عادت ماهانه اتفاق می افتد. سرعت بالای رشد باعث افزایش رشد، به خصوص در استخوان ها و غضروف ها می شود ولی هورمون های جنسی (استروژن) سبب بسته شدن صفحه رشد استخوان و کند شدن رشد استخوان ها می شود. به همین دلیل است که پس از قاعدگی، سرعت رشد قد کندتر شده و معمولا دخترها بیش از ۶ سانتی متر افزایش قد ندارند.
زمان و سرعت رشد تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله وراثت، تغذیه، محل جغرافیایی، تماس با نور و شرایط روانی است. رشد پستانی معمولا در سن ۵/۷ تا ۵/۱۲ سالگی روی می دهد. البته به طور متوسط در ۵/۹ سالگی پستان ها رشد می کنند. موهای شرمگاهی در ۵/۱۰ سالگی ظاهر می شوند و در ناحیه زیر بغل نیز مو پدیدار می شود. آخرین مرحله بلوغ نیز قاعدگی است که در سن ۹ تا ۱۶ سالگی و به طور متوسط در ۱۳ سالگی اتفاق می افتد. در پایان دوره بلوغ با تغییر فُرم اندام ها، پیدایش هیکل زنانه روی می دهد. لگن پهن می شود، ران ها کلفت تر می شوند و چربی به شکل زنانه در بدن توزیع می شود. در این دوره بر اثر ترشحات هورمونی فعالیت غدد چربی و عرق نیز در دختران افزایش می یابد. در بعضی از نوجوانان جوش هایی روی صورت دیده می شود که نباید دستکاری شوند؛ زیرا عفونی می شوند و فقط باید آنها را به طور مرتب با آب و صابون شست. در صورتی که تعریق زیاد شود علاوه بر استحمام می توان از اسپری های زیر بغل یا لوسیون های بهداشتی استفاده کرد.
▪ ممکن است کمی درباره چگونگی قاعدگی توضیح دهید؟
ـ بله؛ به خروج خون و قطعات ریزش یافته، لایه پوششی درون رحم می گویند قاعدگی، پریود، حیض یا رگل. یک قاعدگی طبیعی به سلامت ۳ ناحیه از بدن بستگی دارد. این نواحی که پس از بلوغ به طور هماهنگ عمل می کنند، عبارتند از: مغز (هیپوفیز و هیپوتالاموس)، تخمدان ها و رحم.
▪ این نواحی ۳گانه چگونه فرآیند قاعدگی را تنظیم می کنند؟
ـ هیپوتالاموس یک ساختمان کوچکی در قاعده مغز است که از دوره بلوغ شروع به ترشح ماده ای به نام هورمون گونادوتروپین می کند و این ماده روی غده هیپوفیز اثر می گذارد و سبب ساخته شدن هورمون های تحریک کننده فولیکول و هورمون جسم زرد می شود که توسط خون به تخمدان می رسند. این مواد روی تخمدان تاثیر می گذارند وباعث ترشح هورمون های جنسی زنانه (استروژن و پروژسترون) از تخمدان می شوند. هورمون استروژن باعث رها شدن تخمک از تخمدان می شود که به این عمل تخمک گذاری می گویند و معمولا ۱۴ روز قبل از عادت ماهانه اتفاق می افتد و از این زمان به بعد، پروژسترون از طریق تخمدان ساخته می شود. در ضمن، هورمون های استروژن و پروژسترون با همدیگر روی بافت پوششی درون رحم تاثیر می گذارند که در اثر آن، لایه ضخیمی درون رحم ایجاد می شود و در صورت عدم بارداری در پایان دوره عادت ماهانه به صورت قاعدگی همراه با خون ریزی، خود را نشان می دهد. هورمون استروژن همچنین باعث رشد اعضای دستگاه تناسلی، پستان ها، استخوان ها و بروز صفات زنانه می شود. اولین روز یک دوره خون ریزی تا اولین روز خون ریزی بعدی را یک دوره عادت ماهانه می نامند که معمولا بین ۲۱ تا ۳۹ روز است.
▪ ولی طول دوره عادت ماهانه در خانم ها و حتی مدت روزهای خون ریزی در یک خانم هم ثابت نیست؛ چرا؟
ـ خب، البته این تغییر به مدت چند روز تا یک هفته می تواند طبیعی باشد. طولانی شدن دوره عادت ماهانه بیش از ۳۹ روز، به خصوص در صورت تکرار آن در ماه های بعد، باید تحت بررسی قرار گیرد. کوتاه شدن دوره عادت ماهانه به میزان کمتر از ۲۱ روز نیز به خصوص اگر تکرار شود، ممکن است به دلایل بیماری های رحمی یا تخمدانی باشد که باید بررسی شود. به طور کلی، دو سوم زنان دوره عادت ماهانه منظمی دارند. میزان خون خارج شده در هر نوبت عادت ماهانه بین ۳۰ تا ۸۰ میلی لیتر است که طی ۳ تا ۷ روز خارج می شود و روزانه به طور متوسط ۳ تا ۵ نوار بهداشتی استفاده می شود. بیشترین خون ریزی در روزهای اول تا سوم اتفاق می افتد. قاعدگی های اول بدون تخمک گذاری است و به همین دلیل ممکن است از نظر فواصل زمانی، مقدار خون ریزی یا مدت خون ریزی نامنظم و غیرقابل پیش بینی باشد ولی معمولا ۲ تا ۵/۲ سال پس از شروع قاعدگی خودبه خود منظم می شود.
▪ چه زمانی به بلوغ، زودرس یا دیررس می گوییم؟
ـ اگر تا سن ۱۴ سالگی علایم و صفات ثانویه جنسی یعنی رشد پستان ها، رشد موهای زیربغل و موهای تناسلی و رشد کافی بدن صورت نگرفت یا اگر تا سن ۱۶ سالگی، قاعدگی رخ نداد؛ بلوغ، دیررس است و باید به پزشک مراجعه شود. اگر بلوغ قبل از ۸ سالگی رخ دهد نیز بلوغ، زودرس است که در این صورت نیز باید به پزشک مراجعه شود. معمولا آغاز تغییرهای بلوغ به طور عمده به وسیله عوامل ژنتیکی تعیین می شود و محل جغرافیایی، وضعیت تغذیه و عوامل روان شناختی نیز بر سن آغاز تاثیر می گذارند.
▪ علایم جسمی و روانی قبل از عادت ماهانه چگونه اند؟
ـ افزایش وزن، احساس سنگینی در شکم و کل بدن، تورم دست ها و صورت، بزرگ یا دردناک شدن پستان ها، سردرد، تهوع، استفراغ، اسهال، بی اشتهایی یا تمایل به بعضی از غذاها، خستگی و تکرر ادرار یا کمردرد، درد زیر دل، تغییرهای خلق، نگرانی، افسردگی، ناامیدی، تحریک پذیری، کاهش قدرت تمرکز و منفی گرایی همراه با دل درد در تمام افراد کم وبیش دیده می شود. در عین حال، دل درد در دوران قاعدگی ممکن است چند ساعت قبل یا هم زمان با خون ریزی شروع شود که معمولا بیش از ۲ یا ۳ روز اول ادامه نمی یابد. باید این نکته را هم یادآوری کنم که اگر والدین می توانستند به یاد بیاورند که خودشان وقتی که در سن و سال نوجوانی بودند چه احساسات و عواطفی داشته اند آن وقت شاید برای درک نوجوانان تلاش بیشتری از خود نشان می دادند. لازم است به آموزش همسالان در زمینه بلوغ نیز تاکید کنم که باید در مدارس انجام شود.
آفتاب
شرح موضوع