اصول روزه داری برای بیماران مختلف در سنین مختلف
اصول روزه داری برای بیماران مختلف در سنین مختلف ورزش
فرد روزه‌دار مي‌تواند فعاليت فيزيکي نرمال خود را حفظ کند. اما اجتناب از شديد شدن فعاليت‌ها ضروري است زيرا مي‌تواند فرد را در خطر شديد هيپوگليسمي قرار دهد مخصوصا اگر اين فعاليت‌ها در ساعت آخر قبل از افطار صورت گيرد. قابل ذکر است ورزش مي‌تواند بعضي از افراد ديابتي نوع 1 که کنترل خوبي بر قند خون خود ندارند را به هيپوگليسمي شديد ببرد.
شکستن روزه
تمام روزه‌داران بايد بدانند در صورت ايجاد هيپوگليسمي [قند خون کمتر از mg/dl 60 (mmol/l 3/3)] روزه بايد سريعا شود زيرا ضمانتي وجود ندارد که اگر درمان به تعوق افتد، قند خون دوباره کاهش نيابد. همچنين در صورتي که در ساعات ابتدايي روزه‌داري قند خون به زير mg/dl 70 (mmol/l 9/3) برسد، روزه بايد شکسته شود مخصوصا در افرادي که انسولين، سولفونيل‌اوره يا مگليتينيد را در زمان سحر مصرف کرده‌اند. در نهايت اگر قند خون به بالاي mg/dl 300(mmol/l 7/16) برسد هم روزه بايد شکسته شود.
مشاوره و ارزيابي پزشکي پيش از ماه رمضان
تمام بيماران ديابتي که مي‌خواهند در ماه مبارک رمضان روزه بگيرند، بايد آمادگي‌هاي لازم براي روزه‌داري بي‌خطر را کسب کنند که شامل موارد زير است:
ارزيابي پزشکي
اين ارزيابي بايد در يک تا دو ماه قبل از ماه مبارک رمضان صورت گيرد. در گام اول بايد توجه خاصي به سلامتي کلي بيمار داشت. قند خون، فشار خون و چربي خون بيمار حتما بايد کنترل شود. توصيه‌هاي مخصوص راجع به خطرات موجود در روزه‌داري به تمامي بيماراني که تصميم دارند روزه بگيرند داده شود. در طول ارزيابي پزشکي تمام تغييرات لازم در رژيم غذايي و دارويي بيماران بايد اعمال شود تا بيمار بتواند روزه‌داري را زماني آغاز کند که در شرايطي پايدار به سر مي‌برد و برنامه درماني او اثرگذار تلقي مي‌شود.
مشاوره و آموزش
تمامي افراد بيمار و خانواده­ آنها بايد موارد لازم در رابطه با کنترل بيمار ديابتي روزه‌دار در ماه مبارک رمضان را ياد بگيرند. اين موارد شامل علائم و نشانه‌هاي هيپرگليسمي، هيپوگليسمي و دهيدراتاسيون، چگونگي ارزيابي قند خون، برنامه غذايي، فعاليت‌هاي بدني، مصارف دارويي و مديريت عوارض حاد است. بر مصرف غذا و مايعات به حد نياز تاکيد شود. از آمادگي آنها براي رويارويي با شرايط هيپوگليسمي اطمينان حاصل شود (مانند استفاده از ژل گلوکز، مايعات حاوي گلوکز، قرص گلوکز يا تزريق گلوکاگون توسط افراد خانواده).
مديريت درمان بيماران ديابتي نوع 1
به طور کلي بيماران ديابتي نوع 1 بخصوص اگر قند خون آنها تحت کنترل نباشد، در خطر بالاي ايجاد عوارض شديد هستند و بايد به آنها توصيه جدي شود که از روزه‌داري پرهيز کنند. همچنين بيماراني که قادر به پايش قند خون خود به دفعات متعدد در روز نيستند، نيز بدليل خطر بالاي ايجاد عوارض بايد از روزه‌داري اجتناب کنند.
در رژيم درماني بيماران ديابتي بايد بر کنترل دقيق قند خون تاکيد داشت زيرا مي‌تواند از ايجاد عوارض ميکروواسکولار در طولاني‌مدت جلوگيري کند. کنترل قند خون در محدوده نرمال نيازمند دريافت انسولين تزريقي ( 3 بار يا بيشتر در روز) يا تزريق مداوم زيرجلدي انسولين با پمپ است. پايش دقيق و تنظيم دوز مداوم انسولين براي رسيدن به دوز مطلوب انسولين در بيماران ديابتي نوع 1 ضروري است.
در بيماران ديابتي نوع 1 تزريق يک وعده انسولين طولاني‌اثر يا متوسط‌الاثر قبل از افطار براي تنظيم قند خون آنها در مدت 24 ساعت کافي نيست. به طور معمول بيماران نياز به 2 نوبت تزريق انسولين NPH به عنوان انسولين متوسط‌الاثر دارند که قبل از سحر و افطار به همراه انسولين کوتاه‌اثر مصرف مي‌شود. در اين شرايط خطر ايجاد هيپوگليسمي در ظهر بدليل مصرف انسولين در سحر وجود دارد. يکي از کارهايي که براي رفع اين خطر مي‌توان انجام داد مصرف انسولين طولاني‌اثر با فواصل 12 ساعته به عنوان انسولين پايه و مصرف انسولين بسيار سريع‌الاثر يا سريع‌الاثر قبل از دو وعده غذايي است. هنوز جايگزين مناسب‌تري براي انسولين پايه که طول اثر 12-8 ساعت داشته باشد در دسترس نيست در نتيجه احتمال ايجاد هيپوگليسمي بخصوص زماني که طول اثر انسولين مصرفي طولاني است را مي‌توان انتظار داشت.
روش ديگري که مي‌توان مخصوصا در مواردي که طول روزه‌داري بيشتر از 18 ساعت است از آن استفاده کرد، يک بار تزريق گلارژين (انسولين طولاني‌اثر) يا تزريق دو بار دتمير (آنالوگ انسولين) به همراه مصرف آنالوگ انسولين بسيار سريع‌الاثر قبل از غذا است.
مطالعات راجع به نوع انسولين مورد استفاده براي افراد ديابتي نوع 1 محدود است. روش ديگر استفاده از پمپ انسولين است که هزينه‌بر و نيازمند پايش پياپي قند خون است.
مديريت درمان بيماران ديابتي نوع 2
بيماراني که تحت کنترل با رژيم غذايي هستند
در بيماران ديابتي نوع 2 که قند خون خود را به تنهايي با رژيم غذايي کنترل مي‌کنند، خطرات محتمل در صورت روزه‌داري تقريبا کم است. اما در صورت افراط در مصرف غذاي سحر يا افطار امکان ايجاد هيپرگليسمي وجود دارد. براي جلوگيري از اين مشکل بهتر است کالري غذايي را به دو يا سه وعده غذايي کوچکتر در زمان افطار تا سحر تقسيم کرد. بيماراني که تحت درمان با رژيم غذايي هستند، رژيم خود را با ورزش مرتب همراه مي‌کنند. براي جلوگيري از ايجاد هيپوگليسمي، شدت و طول اين فعاليت بدني بايد بنابر وضعيت فرد تنظيم شود. ورزش کردن به ميزان 2 ساعت بعد از افطار مي‌تواند از گزينه‌هاي مناسب براي اين بيماران باشد. در اين گروه از بيماران که اکثريت آنها را کهنسالان تشکيل مي‌دهند و دچار افزايش فشار خون و چربي‌هاي خون هستند، دقت به وضعيت مصرف مايعات بسيار مهم است زيرا دهيدراتاسيون مي‌تواند خطرات ترومبوتيک را به همراه داشته باشد.
بيماراني که تحت کنترل با رژيم دارويي خوراکي هستند
فردنگري در دارودرماني اين بيماران بسيار مهم است. بطور کلي در اين بيماران داروهايي که مکانيسم آنها کاهش حساسيت به انسولين است، نسبت به داروهايي که ترشح انسولين را افزايش مي‌دهند، خطر کمتري ايجاد مي کنند.
متفورمين: بيماراني که فقط تحت درمان با متفورمين هستند بدليل کم بودن احتمال هيپوگليسمي مي‌توانند به راحتي روزه بگيرند. به اين افراد توصيه مي‌شود زمان مصرف داروها را تغيير داده و به صورت دو بار در روز مصرف کنند. بهتر است دو سوم کل دوز متفورمين بلافاصله قبل از غذاي افطار و باقي آن قبل از غذاي سحر مصرف شود.
گليتازون‌ها: بيماراني که تحت دارودرماني داروهاي حساس کننده به انسولين مانند پيوگليتازون (Pioglitazone) يا روزيگليتازون (Rosiglitazone) هستند، خطر کمي براي ايجاد هيپوگليسمي دارند. به همين خاطر معمولا تغيير دوز دارو در اين افراد الزامي نيست.
سولفونيل اوره‌ها: به نظر مي‌رسد اين گروه از داروها بدليل خطر ذاتي هيپوگليسمي که در پي دارند براي دارودرماني در طول روزه‌داري مناسب نيستند. از اين‌رو دارودرماني با آنها بايد با فردنگري و از روي احتياط صورت گيرد. استفاده از کلرپروپاميد (Chlorpropamide) در ماه مبارک رمضان بدليل احتمال بالاي ايجاد هيپوگليسمي طولاني و غير‌قابل پيش‌بيني منع مصرف کامل دارد. داروهاي جديدتر اين خانواده مانند گليکلازيد (Gliclazide) يا گليپراميد (Glipramide) احتمال خطر ايجاد هيپوگليسمي کمتري از خود بروز داده­اند. به طور کلي مشاهده شده که دارودرماني با رپاگلينيد (Repaglinide) ايمن‌تر از دارودرماني با سولفونيل‌اوره‌ها است اما بدليل استفاده اين داروها در تمام دنيا و قيمت به نسبت کمتر آن­ها مي‌توان داروهاي نسل جديد اين گروه را با احتياط در روزه‌داري استفاده کرد.
تحريک کنندگان کوتاه‌مدت ترشح انسولين: داروهاي اين گروه مانند رپاگلينيد (Repaglinide) بدليل طول اثر کوتاهشان در طول روزه‌داري مي‌توانند به خوبي مورد استفاده باشند. اين داروها مي‌توانند به صورت دو بار در روز قبل از غذاي سحر و افطار مورد استفاده قرار بگيرند. همانطور که گفته شد استفاده از اين داروها احتمال خطر هيپوگليسمي کمتري نسبت به سولفونيل­ اوره‌ها دارند.
بيماراني که تحت کنترل با رژيم انسوليني هستند
مشکلات گريبانگير بيماران روزه‌دار ديابتي نوع 2 که انسولين مصرف مي‌کنند شبيه به مشکلات بيماران ديابتي نوع 1 است، غير از اين که در بيماران ديابتي نوع 2 احتمال ايجاد هيپوگليسمي کمتر است. در اينجا نيز هدف کلي نگهداري سطح خوني لازم انسولين پايه براي درمان کمبود نسبي غالب و غلبه بر مقاومت به انسولين موجود است. هدف اصلي مهار برون‌ده گلوکز کبدي در حد سطح فيزيولوژيک آن در طول روزه‌داري است. از بهترين مدل‌هاي دارودرماني مي‌تواند تجويز انسولين متوسط‌الاثر يا طولاني‌اثر همراه يک انسولين سريع‌الاثر قبل از غذا باشد. با اين که امکان ايجاد هيپوگليسمي در اين افراد کمتر از ديابتي‌هاي نوع 1 است، اما همچنان يک خطر محسوب مي‌شود مخصوصا در بيماراني که چندين سال است انسولين درماني انجام مي‌دهند. در اين افراد ممکن است سلول‌هاي بتاي پانکراس از کار افتاده باشد و کمبود محسوس انسولين وجود داشته باشد. بيماران ديابتي کهنسال در خطر بسيار بالاتري قرار دارند.
در صورتي که دوز انسولين براي هر فرد تنظيم شده باشد، يک تزريق انسولين طولاني‌اثر مانند گلارژين يا دو تزريق انسولين NPH، لنت (Lente) يا دتمير (Detemir) قبل از غذاي سحر و افطار مي‌تواند قند خون فرد را کنترل کند. در افرادي که داراي ميزان انسولين پايه مناسبي هستند، يک تزريق انسولين متوسط‌الاثر قبل از غذاي افطار مي‌تواند براي کنترل ميزان قند خون کافي باشد. در اين افراد پيک اثر در زمان غذاي سحر روي مي‌دهد و سطح خون انسولين لازم در زمان مصرف آن غذا را فراهم مي‌کند. به هرحال بسياري از روزه‌داران بدليل مصرف ميزان بسيار زياد کالري در زمان افطار احتياج به مصرف يک انسولين سريع‌الاثر ديگر هم دارند. گروهي از اين افراد نيز به يک دوز انسولين سريع‌الاثر ديگر در زمان سحر نياز دارند. در تعيين دوز انسولين در افراد روزه‌دار تاکيد بر اين است که ميزان دوز با کاهش يا افزايش وزن در ماه مبارک رمضان تنظيم شود.
جدول شماره 4 نمونه‌ها و توصيه‌هايي براي تنظيم دارودرماني در بيماران ديابتي نوع 2 در طول رمضان را نشان مي‌دهد.
دارودرماني براي ساير بيماري ها در ماه مبارک رمضان
بارداري
در بارداري افزايش مقاومت به انسولين، افزايش ترشح انسولين و کاهش خروج کبدي آن صورت مي‌گيرد و غلظت قند خون در طول روزه‌داري کمتر از افراد غير باردار است اما ميزان قند خون پس از غذا و سطح خوني انسولين ايجاد شده پس از آن از افراد غير باردار بيشتر است. افزايش قند خون و افزايش HbA1c در اين افراد باعث افزايش احتمال ناهنجاري‌هاي ماژور مادرزادي در جنين مي‌شود. روزه‌داري در ماه مبارک رمضان خطر بالاي موربيديتي و مورتاليتي براي جنين و مادر را در پي دارد (تناقص در شواهد وجود دارد). با وجود اينکه زنان باردار مسلمان از روزه‌داري در ماه مبارک رمضان معاف هستند اما گروهي از آنها حتي با وجود انواع ديابت (نوع 1، نوع 2 و بارداري) اصرار به روزه‌داري دارند. اين گروه از افراد، گروه پرخطر در روزه‌داري را تشکيل مي‌دهند و مدريت درمان آنها نيازمند مراقبت‌هاي شديدي است.
بطور کلي زنان باردار با ديابت قبل از بارداري يا ديابت بارداري بايد به شدت از روزه‌داري اجتناب کنند. در صورتي که اين افراد تصميم به بارداري گرفتند بايد مراقبت‌هاي شديد براي آنها در نظر گرفته شود. ارزيابي پزشکي پيش از ماه رمضان و مشاوره يادگيري قبل از ماه مبارک رمضان براي آنها لازم است. در اين ارزيابي بايد تاکيد بر کنترل دقيق ميزان قند خون و HbA1c باشد. بايد اطلاعات لازم راجع به عوارض احتمالي کاهش قند خون براي جفت و جنين به مادر داده شود. يادگيري‌ها نيز بايد بر افزايش مهارت‌هاي شخصي متمرکز باشد. در حالت ايده‌آل بايد زن باردار تحت نظر گروهي از کادر پزشکي شامل متخصص زنان و مامايي، فوق تخصص ديابت، متخصص تغذيه و پرستار باشد.
به طور کلي مديريت درمان بادرداري در ماه مبارک رمضان بر اساس رژيم غذايي مناسب و دارودرماني شديد با انسولين است. تمام کارهاي لازم براي کمترل بيماران ديابتي نوع 1 و 2 براي مديريت اين افراد نيز لازم است. با اين تفاوت که در اين افراد پايش بيشتر و تنظيم دوز بيشتر انسولين ضروري است.
فشار خون بالا
دهيدراتاسيون، کاهش حجم مايعات و تمايل به سمت کاهش فشار خون مي‌تواند در زمان روزه‌داري در ماه مبارک رمضان اتفاق بيافتد. مخصوصا اگر روزه‌داري به طول انجامد و همراه با عرق کردن بيش از حد باشد. در نتيجه دوز داروهاي ضد فشار خون در افرادي که فشار خون بالا دارند حتما بايد تنظيم شود تا از کاهش فشار خون جلوگيري شود.
در اين افراد تنظيم دوز مخصوص هر فرد از مهمترين نکاتي است که بايد در ماه مبارک رمضان در نظر گرفته شود. در ارزيابي پزشکي پيش از ماه مبارک رمضان تاکيد بر يادگيري و انجام دقيق درمان‌هاي دارويي و غيردارويي از نکات مهم است. از تجويز ديورتيک‌ها براي درمان فشار خون بالا بهتر است پرهيز شود؛ مخصوصا اگر بيمار در شرايط آب و هوايي گرم زندگي مي‌کند. نهايتا در صورت تجويز، اين گروه از داروها بهتر است در زمان افطار مصرف شوند. بهترين نحوه تجويز براي اين بيماران، تجويز داروهاي طولاني‌اثر در روز است. براي تنظيم درمان‌هاي غيردارويي بيمار بايد سعي کند در رژيم غذايي خود هرچه کمتر نمک و چربي مصرف کند.
به بيماراني که فشار خون خود را به سختي کنترل مي‌کنند، پيشنهاد مي‌شود تا زماني که به کنترل مناسبي از فشار خون نرسيده‌اند، از روزه‌داري در ماه مبارک رمضان اجتناب کنند. بيماران با فشار خون بحراني بايد سريعا روزه خود را شکسته و تحت درمان مناسب قرار گيرند. فشار خون بحراني به شرايطي مي‌گويند که فشار خون سيستوليک بالاتر يا مساوي 200 ميلي‌متر جيوه و/ يا فشار خون دياستوليک بالاتر از 120 ميلي‌متر جيوه با وجود شواهدي از آسيب حاد ارگان يا وجود فئوکروموسيتوما، عوارض قطع کلونيدين تروماي سر و خونريزي شرياني تهديد کننده زندگي است. درمان مناسب در اين حالت، پايين آوردن فشار خون در طول 30-15 دقيقه براي اجتناب و کاهش خطر عوارض جدي است (هدف رساندن فشار سيستوليک به 160 ميلي‌متر جيوه و فشار دياستوليک به 110-100ميلي‌متر جيوه است). اين کاهش بايد کنترل شده باشد تا کاهش ناگهاني فشار خون باعث اختلال در پرفيوژن ارگان‌هاي حياتي مانند مغز نشود.
چربي خون بالا
به طور معمول ديده شده که ميزان غذاهاي دريافتي پر از کربوهيدرات‌ها و چربي‌هاي اشباع در ماه رمضان افزايش مي‌يابد. در مطالعه‌اي، ديده شده که از بين 142 فرد روزه‌دار، 2/78 از آنها غذاهاي پرچرب بيشتري در غذاي افطار مصرف مي‌کنند. مشاوره‌هاي پزشکي دقيق درخصوص جلوگيري از اين موضوع بايد انجام شود. همچنين بايد دقت شود که دارودرماني که قبل از ماه مبارک رمضان در خصوص افزايش کلسترول و تري‌گليسريد انجام مي‌شده همچنان در اين ماه ادامه يابد.
بيماريهاي ريوي
بيماراني که درگير بيماريهاي مزمن ريه، COPD، آمفيزم، آسم شديد و برونشيت هستند، بايد از روزه‌داري پرهيز کنند. در صورت تصميم به روزه‌داري، اگر اين بيماران در ماه مبارک رمضان دچار تنگي نفس و ساير علائم حاد تنفسي يا حمله آسم شدند، بايد سريعا روزه خود را شکسته و درمان‌هاي لازم را انجام دهند. در نتيجه همراه داشتن داروهاي لازم در اين بيمارن بسيار مهم است زيرا در صورت حمله آسم به سرعت بايد از آنها استفاده کنند. اين بيماران بايد مقدار آب کافي مصرف کنند چون دهيدراتاسيون مي‌تواند وضعيت آسم فرد را بدتر کند. بسياري از اين بيماران از داروهاي تنفسي مانند اسپري‌ها استفاده مي‌کنند. در صورت مجاز بودن استفاده از اين شکل دارويي از نظر مجتهد مورد تقليد بيمار، بيمار مي‌تواند از اين شکل دارويي در رژيم درماني استفاده کند.
بيماريهاي قلبي و عروقي
بيماراني که درگير بيماري­هاي قلبي مزمن، بيماري­هاي کرونر و فشار خون بالاي کنترل نشده هستند، بايد از روزه‌داري پرهيز کنند. اگر اين بيماران در ماه مبارک رمضان دچار علائم شديد اين بيماري شدند، بايد سريعا روزه­ خود را شکسته و درمان هاي لازم را انجام دهند.
بيماريهاي کليوي
روزه‌داري براي بيماراني که درگير بيماريهاي مزمن کليوي، دياليز کليوي، پيوند کليه و سندرم نفروتيک هستند در صورت وجود بيماريهاي ديگر مانند بيماري­هاي کرونر، فشار خون شديد کنترل نشده يا بيماراني که در خطر دهيدراتاسيون هستند بي­خطر نيست. در صورتي که بيماري همراه وجود نداشته باشد و بيماري اصلي تحت کنترل باشد، بيمار با انجام صحيح رژيم غذايي و دارويي و دريافت مشاوره­هاي پزشکي و آشنايي با علائم دهيدراتاسيون مي‌تواند روزه بگيرد.
بيماراني که داروهاي سرکوب کننده سيستم ايمني مصرف مي‌کنند
بيماراني که داروهايي از قبيل استروئيدها، سيکلوسپورين، مايکوفنولات، آزاتيوپرين و تاکروليموس مصرف مي‌کنند، روزه‌داري برايشان در ماه مبارک رمضان به طور کلي بي­خطر است. بيشتر اين داروها به شکل يک بار يا دوبار در روز مصرف مي‌شود که مي‌توان اين دوزها را با زمان مصرف غذا در سحر و افطار تنظيم کرد. توصيه به مصرف مايعات کافي در زمان روزه‌داري در مورد اين بيماران براي جلوگيري از دهيدراتاسيون بسيار مهم است. بهتر است استروئيدها بدليل همخواني با آزاد شدن استروئيدهاي داخلي بدن در زمان روزه‌داري همراه با غذاي سحر مصرف شوند.
HIV/AIDS
مبتلايان به بيماري ايدز بدليل اينکه داروهاي آنتي رتروويرال مصرف مي‌کنند و اين داروها نيز بايد به صورت پيوسته در روز مصرف شوند معمولا نمي‌توانند روزه بگيرند زيرا قطع اين داروها در ماه مبارک رمضان شرايط بيمار را بسيار نامناسب مي‌کند و هر بيماري که تصميم به روزه‌داري و تعويض رژيم دارويي خود دارد بايد حتما با پزشک متخصص عفوني خود مشورت کند.
افراد کهنسال
افراد بالاتر از 65 سال در صورتي که ناتواني شديد جسمي داشته باشند بايد از روزه‌داري اجتناب کنند اما در صورتي که وضعيت سلامت مناسبي داشته باشند، مي‌توانند روزه بگيرند. بيشترين مشکل موجود در اين گروه سني در زمان روزه‌داري مسموميت دارويي است. در اين گروه سني کليرانس دارويي نسبت به يک فرد معمولي کاهش يافته و در صورت مصرف دوز زياد دارو فرد را دچار مسموميت مي‌کند. همچنين افزايش نسبت چربي‌هاي بدن در اين سن باعث کاهش قدرت عملکرد و افزايش طول عملکرد داروهايي مي‌شود که به مقدار زياد در چربي حل مي‌شوند. در نتيجه تغييرات فارماکوکينتيکي مختلف در اين بيماران باعث مي‌شود که تنظيم الگوي مصرف روزانه داروها از مهمترين کارهايي باشد که در مشاوره پزشکي بايد انجام شود. رژيم غذايي متوازن که شامل تمام مواد غذايي لازم براي اين افراد است حتما بايد رعايت شود. بازکردن روزه در زمان افطار در اين افراد بايد با آب يا ميوه‌جات صورت بگيرد. مصرف آب کافي در طول افطار تا سحر از نکات بسيار مهمي است که اين افراد بايد در زمان روزه‌داري رعايت کنند.
مشکلات چشم، گوش و بيني
در بيماريهاي چشمي مانند گلوکوم، عفونت­هاي چشم و زکام، بيماريهاي گوش مانند عفونت گوش و در مشکلات بيني مانند احتقان بيني در صورتي که از نظر مجتهد مورد تقليد بيمار استفاده از داروهاي چشمي مانند کرم‌ها و قطره‌ها، استفاده از قطره‌هاي گوش در حال معمولي، سوراخ شدن و پاره شدن پرده گوش و استفاده از قطره‌ها و اسپري‌هاي بيني در زمان روزه‌داري جائز باشد، فرد مي‌تواند با مصرف رژيم دارويي مورد نياز روزه بگيرد. در صورتي که رژيم درماني فرد به صورت تک دوز يا دوبار در روز باشد، مي‌تواند با تنظيم زمان مصرف دارو در افطار و سحر بدون مشکل مصرف داروها روزه‌داري کند.
http://www.fa.parsiteb.com/news.php?nid=12776
اصول روزه داری برای بیماران مختلف در سنین مختلف ورزش
فرد روزه‌دار مي‌تواند فعاليت فيزيکي نرمال خود را حفظ کند. اما اجتناب از شديد شدن فعاليت‌ها ضروري است زيرا مي‌تواند فرد را در خطر شديد هيپوگليسمي قرار دهد مخصوصا اگر اين فعاليت‌ها در ساعت آخر قبل از افطار صورت گيرد. قابل ذکر است ورزش مي‌تواند بعضي از افراد ديابتي نوع 1 که کنترل خوبي بر قند خون خود ندارند را به هيپوگليسمي شديد ببرد.
شکستن روزه
تمام روزه‌داران بايد بدانند در صورت ايجاد هيپوگليسمي [قند خون کمتر از mg/dl 60 (mmol/l 3/3)] روزه بايد سريعا شود زيرا ضمانتي وجود ندارد که اگر درمان به تعوق افتد، قند خون دوباره کاهش نيابد. همچنين در صورتي که در ساعات ابتدايي روزه‌داري قند خون به زير mg/dl 70 (mmol/l 9/3) برسد، روزه بايد شکسته شود مخصوصا در افرادي که انسولين، سولفونيل‌اوره يا مگليتينيد را در زمان سحر مصرف کرده‌اند. در نهايت اگر قند خون به بالاي mg/dl 300(mmol/l 7/16) برسد هم روزه بايد شکسته شود.
مشاوره و ارزيابي پزشکي پيش از ماه رمضان
تمام بيماران ديابتي که مي‌خواهند در ماه مبارک رمضان روزه بگيرند، بايد آمادگي‌هاي لازم براي روزه‌داري بي‌خطر را کسب کنند که شامل موارد زير است:
ارزيابي پزشکي
اين ارزيابي بايد در يک تا دو ماه قبل از ماه مبارک رمضان صورت گيرد. در گام اول بايد توجه خاصي به سلامتي کلي بيمار داشت. قند خون، فشار خون و چربي خون بيمار حتما بايد کنترل شود. توصيه‌هاي مخصوص راجع به خطرات موجود در روزه‌داري به تمامي بيماراني که تصميم دارند روزه بگيرند داده شود. در طول ارزيابي پزشکي تمام تغييرات لازم در رژيم غذايي و دارويي بيماران بايد اعمال شود تا بيمار بتواند روزه‌داري را زماني آغاز کند که در شرايطي پايدار به سر مي‌برد و برنامه درماني او اثرگذار تلقي مي‌شود.
مشاوره و آموزش
تمامي افراد بيمار و خانواده­ آنها بايد موارد لازم در رابطه با کنترل بيمار ديابتي روزه‌دار در ماه مبارک رمضان را ياد بگيرند. اين موارد شامل علائم و نشانه‌هاي هيپرگليسمي، هيپوگليسمي و دهيدراتاسيون، چگونگي ارزيابي قند خون، برنامه غذايي، فعاليت‌هاي بدني، مصارف دارويي و مديريت عوارض حاد است. بر مصرف غذا و مايعات به حد نياز تاکيد شود. از آمادگي آنها براي رويارويي با شرايط هيپوگليسمي اطمينان حاصل شود (مانند استفاده از ژل گلوکز، مايعات حاوي گلوکز، قرص گلوکز يا تزريق گلوکاگون توسط افراد خانواده).
مديريت درمان بيماران ديابتي نوع 1
به طور کلي بيماران ديابتي نوع 1 بخصوص اگر قند خون آنها تحت کنترل نباشد، در خطر بالاي ايجاد عوارض شديد هستند و بايد به آنها توصيه جدي شود که از روزه‌داري پرهيز کنند. همچنين بيماراني که قادر به پايش قند خون خود به دفعات متعدد در روز نيستند، نيز بدليل خطر بالاي ايجاد عوارض بايد از روزه‌داري اجتناب کنند.
در رژيم درماني بيماران ديابتي بايد بر کنترل دقيق قند خون تاکيد داشت زيرا مي‌تواند از ايجاد عوارض ميکروواسکولار در طولاني‌مدت جلوگيري کند. کنترل قند خون در محدوده نرمال نيازمند دريافت انسولين تزريقي ( 3 بار يا بيشتر در روز) يا تزريق مداوم زيرجلدي انسولين با پمپ است. پايش دقيق و تنظيم دوز مداوم انسولين براي رسيدن به دوز مطلوب انسولين در بيماران ديابتي نوع 1 ضروري است.
در بيماران ديابتي نوع 1 تزريق يک وعده انسولين طولاني‌اثر يا متوسط‌الاثر قبل از افطار براي تنظيم قند خون آنها در مدت 24 ساعت کافي نيست. به طور معمول بيماران نياز به 2 نوبت تزريق انسولين NPH به عنوان انسولين متوسط‌الاثر دارند که قبل از سحر و افطار به همراه انسولين کوتاه‌اثر مصرف مي‌شود. در اين شرايط خطر ايجاد هيپوگليسمي در ظهر بدليل مصرف انسولين در سحر وجود دارد. يکي از کارهايي که براي رفع اين خطر مي‌توان انجام داد مصرف انسولين طولاني‌اثر با فواصل 12 ساعته به عنوان انسولين پايه و مصرف انسولين بسيار سريع‌الاثر يا سريع‌الاثر قبل از دو وعده غذايي است. هنوز جايگزين مناسب‌تري براي انسولين پايه که طول اثر 12-8 ساعت داشته باشد در دسترس نيست در نتيجه احتمال ايجاد هيپوگليسمي بخصوص زماني که طول اثر انسولين مصرفي طولاني است را مي‌توان انتظار داشت.
روش ديگري که مي‌توان مخصوصا در مواردي که طول روزه‌داري بيشتر از 18 ساعت است از آن استفاده کرد، يک بار تزريق گلارژين (انسولين طولاني‌اثر) يا تزريق دو بار دتمير (آنالوگ انسولين) به همراه مصرف آنالوگ انسولين بسيار سريع‌الاثر قبل از غذا است.
مطالعات راجع به نوع انسولين مورد استفاده براي افراد ديابتي نوع 1 محدود است. روش ديگر استفاده از پمپ انسولين است که هزينه‌بر و نيازمند پايش پياپي قند خون است.
مديريت درمان بيماران ديابتي نوع 2
بيماراني که تحت کنترل با رژيم غذايي هستند
در بيماران ديابتي نوع 2 که قند خون خود را به تنهايي با رژيم غذايي کنترل مي‌کنند، خطرات محتمل در صورت روزه‌داري تقريبا کم است. اما در صورت افراط در مصرف غذاي سحر يا افطار امکان ايجاد هيپرگليسمي وجود دارد. براي جلوگيري از اين مشکل بهتر است کالري غذايي را به دو يا سه وعده غذايي کوچکتر در زمان افطار تا سحر تقسيم کرد. بيماراني که تحت درمان با رژيم غذايي هستند، رژيم خود را با ورزش مرتب همراه مي‌کنند. براي جلوگيري از ايجاد هيپوگليسمي، شدت و طول اين فعاليت بدني بايد بنابر وضعيت فرد تنظيم شود. ورزش کردن به ميزان 2 ساعت بعد از افطار مي‌تواند از گزينه‌هاي مناسب براي اين بيماران باشد. در اين گروه از بيماران که اکثريت آنها را کهنسالان تشکيل مي‌دهند و دچار افزايش فشار خون و چربي‌هاي خون هستند، دقت به وضعيت مصرف مايعات بسيار مهم است زيرا دهيدراتاسيون مي‌تواند خطرات ترومبوتيک را به همراه داشته باشد.
بيماراني که تحت کنترل با رژيم دارويي خوراکي هستند
فردنگري در دارودرماني اين بيماران بسيار مهم است. بطور کلي در اين بيماران داروهايي که مکانيسم آنها کاهش حساسيت به انسولين است، نسبت به داروهايي که ترشح انسولين را افزايش مي‌دهند، خطر کمتري ايجاد مي کنند.
متفورمين: بيماراني که فقط تحت درمان با متفورمين هستند بدليل کم بودن احتمال هيپوگليسمي مي‌توانند به راحتي روزه بگيرند. به اين افراد توصيه مي‌شود زمان مصرف داروها را تغيير داده و به صورت دو بار در روز مصرف کنند. بهتر است دو سوم کل دوز متفورمين بلافاصله قبل از غذاي افطار و باقي آن قبل از غذاي سحر مصرف شود.
گليتازون‌ها: بيماراني که تحت دارودرماني داروهاي حساس کننده به انسولين مانند پيوگليتازون (Pioglitazone) يا روزيگليتازون (Rosiglitazone) هستند، خطر کمي براي ايجاد هيپوگليسمي دارند. به همين خاطر معمولا تغيير دوز دارو در اين افراد الزامي نيست.
سولفونيل اوره‌ها: به نظر مي‌رسد اين گروه از داروها بدليل خطر ذاتي هيپوگليسمي که در پي دارند براي دارودرماني در طول روزه‌داري مناسب نيستند. از اين‌رو دارودرماني با آنها بايد با فردنگري و از روي احتياط صورت گيرد. استفاده از کلرپروپاميد (Chlorpropamide) در ماه مبارک رمضان بدليل احتمال بالاي ايجاد هيپوگليسمي طولاني و غير‌قابل پيش‌بيني منع مصرف کامل دارد. داروهاي جديدتر اين خانواده مانند گليکلازيد (Gliclazide) يا گليپراميد (Glipramide) احتمال خطر ايجاد هيپوگليسمي کمتري از خود بروز داده­اند. به طور کلي مشاهده شده که دارودرماني با رپاگلينيد (Repaglinide) ايمن‌تر از دارودرماني با سولفونيل‌اوره‌ها است اما بدليل استفاده اين داروها در تمام دنيا و قيمت به نسبت کمتر آن­ها مي‌توان داروهاي نسل جديد اين گروه را با احتياط در روزه‌داري استفاده کرد.
تحريک کنندگان کوتاه‌مدت ترشح انسولين: داروهاي اين گروه مانند رپاگلينيد (Repaglinide) بدليل طول اثر کوتاهشان در طول روزه‌داري مي‌توانند به خوبي مورد استفاده باشند. اين داروها مي‌توانند به صورت دو بار در روز قبل از غذاي سحر و افطار مورد استفاده قرار بگيرند. همانطور که گفته شد استفاده از اين داروها احتمال خطر هيپوگليسمي کمتري نسبت به سولفونيل­ اوره‌ها دارند.
بيماراني که تحت کنترل با رژيم انسوليني هستند
مشکلات گريبانگير بيماران روزه‌دار ديابتي نوع 2 که انسولين مصرف مي‌کنند شبيه به مشکلات بيماران ديابتي نوع 1 است، غير از اين که در بيماران ديابتي نوع 2 احتمال ايجاد هيپوگليسمي کمتر است. در اينجا نيز هدف کلي نگهداري سطح خوني لازم انسولين پايه براي درمان کمبود نسبي غالب و غلبه بر مقاومت به انسولين موجود است. هدف اصلي مهار برون‌ده گلوکز کبدي در حد سطح فيزيولوژيک آن در طول روزه‌داري است. از بهترين مدل‌هاي دارودرماني مي‌تواند تجويز انسولين متوسط‌الاثر يا طولاني‌اثر همراه يک انسولين سريع‌الاثر قبل از غذا باشد. با اين که امکان ايجاد هيپوگليسمي در اين افراد کمتر از ديابتي‌هاي نوع 1 است، اما همچنان يک خطر محسوب مي‌شود مخصوصا در بيماراني که چندين سال است انسولين درماني انجام مي‌دهند. در اين افراد ممکن است سلول‌هاي بتاي پانکراس از کار افتاده باشد و کمبود محسوس انسولين وجود داشته باشد. بيماران ديابتي کهنسال در خطر بسيار بالاتري قرار دارند.
در صورتي که دوز انسولين براي هر فرد تنظيم شده باشد، يک تزريق انسولين طولاني‌اثر مانند گلارژين يا دو تزريق انسولين NPH، لنت (Lente) يا دتمير (Detemir) قبل از غذاي سحر و افطار مي‌تواند قند خون فرد را کنترل کند. در افرادي که داراي ميزان انسولين پايه مناسبي هستند، يک تزريق انسولين متوسط‌الاثر قبل از غذاي افطار مي‌تواند براي کنترل ميزان قند خون کافي باشد. در اين افراد پيک اثر در زمان غذاي سحر روي مي‌دهد و سطح خون انسولين لازم در زمان مصرف آن غذا را فراهم مي‌کند. به هرحال بسياري از روزه‌داران بدليل مصرف ميزان بسيار زياد کالري در زمان افطار احتياج به مصرف يک انسولين سريع‌الاثر ديگر هم دارند. گروهي از اين افراد نيز به يک دوز انسولين سريع‌الاثر ديگر در زمان سحر نياز دارند. در تعيين دوز انسولين در افراد روزه‌دار تاکيد بر اين است که ميزان دوز با کاهش يا افزايش وزن در ماه مبارک رمضان تنظيم شود.
جدول شماره 4 نمونه‌ها و توصيه‌هايي براي تنظيم دارودرماني در بيماران ديابتي نوع 2 در طول رمضان را نشان مي‌دهد.
دارودرماني براي ساير بيماري ها در ماه مبارک رمضان
بارداري
در بارداري افزايش مقاومت به انسولين، افزايش ترشح انسولين و کاهش خروج کبدي آن صورت مي‌گيرد و غلظت قند خون در طول روزه‌داري کمتر از افراد غير باردار است اما ميزان قند خون پس از غذا و سطح خوني انسولين ايجاد شده پس از آن از افراد غير باردار بيشتر است. افزايش قند خون و افزايش HbA1c در اين افراد باعث افزايش احتمال ناهنجاري‌هاي ماژور مادرزادي در جنين مي‌شود. روزه‌داري در ماه مبارک رمضان خطر بالاي موربيديتي و مورتاليتي براي جنين و مادر را در پي دارد (تناقص در شواهد وجود دارد). با وجود اينکه زنان باردار مسلمان از روزه‌داري در ماه مبارک رمضان معاف هستند اما گروهي از آنها حتي با وجود انواع ديابت (نوع 1، نوع 2 و بارداري) اصرار به روزه‌داري دارند. اين گروه از افراد، گروه پرخطر در روزه‌داري را تشکيل مي‌دهند و مدريت درمان آنها نيازمند مراقبت‌هاي شديدي است.
بطور کلي زنان باردار با ديابت قبل از بارداري يا ديابت بارداري بايد به شدت از روزه‌داري اجتناب کنند. در صورتي که اين افراد تصميم به بارداري گرفتند بايد مراقبت‌هاي شديد براي آنها در نظر گرفته شود. ارزيابي پزشکي پيش از ماه رمضان و مشاوره يادگيري قبل از ماه مبارک رمضان براي آنها لازم است. در اين ارزيابي بايد تاکيد بر کنترل دقيق ميزان قند خون و HbA1c باشد. بايد اطلاعات لازم راجع به عوارض احتمالي کاهش قند خون براي جفت و جنين به مادر داده شود. يادگيري‌ها نيز بايد بر افزايش مهارت‌هاي شخصي متمرکز باشد. در حالت ايده‌آل بايد زن باردار تحت نظر گروهي از کادر پزشکي شامل متخصص زنان و مامايي، فوق تخصص ديابت، متخصص تغذيه و پرستار باشد.
به طور کلي مديريت درمان بادرداري در ماه مبارک رمضان بر اساس رژيم غذايي مناسب و دارودرماني شديد با انسولين است. تمام کارهاي لازم براي کمترل بيماران ديابتي نوع 1 و 2 براي مديريت اين افراد نيز لازم است. با اين تفاوت که در اين افراد پايش بيشتر و تنظيم دوز بيشتر انسولين ضروري است.
فشار خون بالا
دهيدراتاسيون، کاهش حجم مايعات و تمايل به سمت کاهش فشار خون مي‌تواند در زمان روزه‌داري در ماه مبارک رمضان اتفاق بيافتد. مخصوصا اگر روزه‌داري به طول انجامد و همراه با عرق کردن بيش از حد باشد. در نتيجه دوز داروهاي ضد فشار خون در افرادي که فشار خون بالا دارند حتما بايد تنظيم شود تا از کاهش فشار خون جلوگيري شود.
در اين افراد تنظيم دوز مخصوص هر فرد از مهمترين نکاتي است که بايد در ماه مبارک رمضان در نظر گرفته شود. در ارزيابي پزشکي پيش از ماه مبارک رمضان تاکيد بر يادگيري و انجام دقيق درمان‌هاي دارويي و غيردارويي از نکات مهم است. از تجويز ديورتيک‌ها براي درمان فشار خون بالا بهتر است پرهيز شود؛ مخصوصا اگر بيمار در شرايط آب و هوايي گرم زندگي مي‌کند. نهايتا در صورت تجويز، اين گروه از داروها بهتر است در زمان افطار مصرف شوند. بهترين نحوه تجويز براي اين بيماران، تجويز داروهاي طولاني‌اثر در روز است. براي تنظيم درمان‌هاي غيردارويي بيمار بايد سعي کند در رژيم غذايي خود هرچه کمتر نمک و چربي مصرف کند.
به بيماراني که فشار خون خود را به سختي کنترل مي‌کنند، پيشنهاد مي‌شود تا زماني که به کنترل مناسبي از فشار خون نرسيده‌اند، از روزه‌داري در ماه مبارک رمضان اجتناب کنند. بيماران با فشار خون بحراني بايد سريعا روزه خود را شکسته و تحت درمان مناسب قرار گيرند. فشار خون بحراني به شرايطي مي‌گويند که فشار خون سيستوليک بالاتر يا مساوي 200 ميلي‌متر جيوه و/ يا فشار خون دياستوليک بالاتر از 120 ميلي‌متر جيوه با وجود شواهدي از آسيب حاد ارگان يا وجود فئوکروموسيتوما، عوارض قطع کلونيدين تروماي سر و خونريزي شرياني تهديد کننده زندگي است. درمان مناسب در اين حالت، پايين آوردن فشار خون در طول 30-15 دقيقه براي اجتناب و کاهش خطر عوارض جدي است (هدف رساندن فشار سيستوليک به 160 ميلي‌متر جيوه و فشار دياستوليک به 110-100ميلي‌متر جيوه است). اين کاهش بايد کنترل شده باشد تا کاهش ناگهاني فشار خون باعث اختلال در پرفيوژن ارگان‌هاي حياتي مانند مغز نشود.
چربي خون بالا
به طور معمول ديده شده که ميزان غذاهاي دريافتي پر از کربوهيدرات‌ها و چربي‌هاي اشباع در ماه رمضان افزايش مي‌يابد. در مطالعه‌اي، ديده شده که از بين 142 فرد روزه‌دار، 2/78 از آنها غذاهاي پرچرب بيشتري در غذاي افطار مصرف مي‌کنند. مشاوره‌هاي پزشکي دقيق درخصوص جلوگيري از اين موضوع بايد انجام شود. همچنين بايد دقت شود که دارودرماني که قبل از ماه مبارک رمضان در خصوص افزايش کلسترول و تري‌گليسريد انجام مي‌شده همچنان در اين ماه ادامه يابد.
بيماريهاي ريوي
بيماراني که درگير بيماريهاي مزمن ريه، COPD، آمفيزم، آسم شديد و برونشيت هستند، بايد از روزه‌داري پرهيز کنند. در صورت تصميم به روزه‌داري، اگر اين بيماران در ماه مبارک رمضان دچار تنگي نفس و ساير علائم حاد تنفسي يا حمله آسم شدند، بايد سريعا روزه خود را شکسته و درمان‌هاي لازم را انجام دهند. در نتيجه همراه داشتن داروهاي لازم در اين بيمارن بسيار مهم است زيرا در صورت حمله آسم به سرعت بايد از آنها استفاده کنند. اين بيماران بايد مقدار آب کافي مصرف کنند چون دهيدراتاسيون مي‌تواند وضعيت آسم فرد را بدتر کند. بسياري از اين بيماران از داروهاي تنفسي مانند اسپري‌ها استفاده مي‌کنند. در صورت مجاز بودن استفاده از اين شکل دارويي از نظر مجتهد مورد تقليد بيمار، بيمار مي‌تواند از اين شکل دارويي در رژيم درماني استفاده کند.
بيماريهاي قلبي و عروقي
بيماراني که درگير بيماري­هاي قلبي مزمن، بيماري­هاي کرونر و فشار خون بالاي کنترل نشده هستند، بايد از روزه‌داري پرهيز کنند. اگر اين بيماران در ماه مبارک رمضان دچار علائم شديد اين بيماري شدند، بايد سريعا روزه­ خود را شکسته و درمان هاي لازم را انجام دهند.
بيماريهاي کليوي
روزه‌داري براي بيماراني که درگير بيماريهاي مزمن کليوي، دياليز کليوي، پيوند کليه و سندرم نفروتيک هستند در صورت وجود بيماريهاي ديگر مانند بيماري­هاي کرونر، فشار خون شديد کنترل نشده يا بيماراني که در خطر دهيدراتاسيون هستند بي­خطر نيست. در صورتي که بيماري همراه وجود نداشته باشد و بيماري اصلي تحت کنترل باشد، بيمار با انجام صحيح رژيم غذايي و دارويي و دريافت مشاوره­هاي پزشکي و آشنايي با علائم دهيدراتاسيون مي‌تواند روزه بگيرد.
بيماراني که داروهاي سرکوب کننده سيستم ايمني مصرف مي‌کنند
بيماراني که داروهايي از قبيل استروئيدها، سيکلوسپورين، مايکوفنولات، آزاتيوپرين و تاکروليموس مصرف مي‌کنند، روزه‌داري برايشان در ماه مبارک رمضان به طور کلي بي­خطر است. بيشتر اين داروها به شکل يک بار يا دوبار در روز مصرف مي‌شود که مي‌توان اين دوزها را با زمان مصرف غذا در سحر و افطار تنظيم کرد. توصيه به مصرف مايعات کافي در زمان روزه‌داري در مورد اين بيماران براي جلوگيري از دهيدراتاسيون بسيار مهم است. بهتر است استروئيدها بدليل همخواني با آزاد شدن استروئيدهاي داخلي بدن در زمان روزه‌داري همراه با غذاي سحر مصرف شوند.
HIV/AIDS
مبتلايان به بيماري ايدز بدليل اينکه داروهاي آنتي رتروويرال مصرف مي‌کنند و اين داروها نيز بايد به صورت پيوسته در روز مصرف شوند معمولا نمي‌توانند روزه بگيرند زيرا قطع اين داروها در ماه مبارک رمضان شرايط بيمار را بسيار نامناسب مي‌کند و هر بيماري که تصميم به روزه‌داري و تعويض رژيم دارويي خود دارد بايد حتما با پزشک متخصص عفوني خود مشورت کند.
افراد کهنسال
افراد بالاتر از 65 سال در صورتي که ناتواني شديد جسمي داشته باشند بايد از روزه‌داري اجتناب کنند اما در صورتي که وضعيت سلامت مناسبي داشته باشند، مي‌توانند روزه بگيرند. بيشترين مشکل موجود در اين گروه سني در زمان روزه‌داري مسموميت دارويي است. در اين گروه سني کليرانس دارويي نسبت به يک فرد معمولي کاهش يافته و در صورت مصرف دوز زياد دارو فرد را دچار مسموميت مي‌کند. همچنين افزايش نسبت چربي‌هاي بدن در اين سن باعث کاهش قدرت عملکرد و افزايش طول عملکرد داروهايي مي‌شود که به مقدار زياد در چربي حل مي‌شوند. در نتيجه تغييرات فارماکوکينتيکي مختلف در اين بيماران باعث مي‌شود که تنظيم الگوي مصرف روزانه داروها از مهمترين کارهايي باشد که در مشاوره پزشکي بايد انجام شود. رژيم غذايي متوازن که شامل تمام مواد غذايي لازم براي اين افراد است حتما بايد رعايت شود. بازکردن روزه در زمان افطار در اين افراد بايد با آب يا ميوه‌جات صورت بگيرد. مصرف آب کافي در طول افطار تا سحر از نکات بسيار مهمي است که اين افراد بايد در زمان روزه‌داري رعايت کنند.
مشکلات چشم، گوش و بيني
در بيماريهاي چشمي مانند گلوکوم، عفونت­هاي چشم و زکام، بيماريهاي گوش مانند عفونت گوش و در مشکلات بيني مانند احتقان بيني در صورتي که از نظر مجتهد مورد تقليد بيمار استفاده از داروهاي چشمي مانند کرم‌ها و قطره‌ها، استفاده از قطره‌هاي گوش در حال معمولي، سوراخ شدن و پاره شدن پرده گوش و استفاده از قطره‌ها و اسپري‌هاي بيني در زمان روزه‌داري جائز باشد، فرد مي‌تواند با مصرف رژيم دارويي مورد نياز روزه بگيرد. در صورتي که رژيم درماني فرد به صورت تک دوز يا دوبار در روز باشد، مي‌تواند با تنظيم زمان مصرف دارو در افطار و سحر بدون مشکل مصرف داروها روزه‌داري کند.
http://www.fa.parsiteb.com/news.php?nid=12776
شرح موضوع