اصوات موسیقی به علت برخورداری از بار هیجانی و عاطفی تاثیرات عمیقی بر روحیات شخصیت و پرورش عواطف انسانی می گذارند و در تعدادی از شاخه های طب جایگزین مانند طب سوزنی هومئوپاتی و آیورودا نقش عمده ای در درمان دارند.
امروزه به علت نگرش علمی و روش مند به موسیقی در درمان امراض موسیقی درمانی به عنوان رشته ای مستقل مورد توجه قرار گرفته و در حكم روشی مكمل برای درمانهای رایج پزشكی تعریف شده است كه منظور از آن استفاده تجویز شده از تحریكات موسیقایی یا فعالیتهای آن برای كاهش ناتوانی و بیماری و تغییر حالات ناسازگار از طریق توانبخشی توقف و درمان علائم بیماری است كه زیر نظر پرسنل آموزش دیده صورت می گیرد. در این رشته موسیقی به عنوان ابزار و موسیقی درمان گر به عنوان فرد متخصص در برخی از بیماری ها شرایطی را (با توجه به شدت آن بیماری) ایجاد می كنند كه می تواند بیمار را در یك روند مثبت صعودی درجهت كاهش استرس ها و ارتقا سلامت قرار دهد و این شرایط ممكن است متناسب با جنس و سن بیمار و شدت بیماری در امراض مختلف متفاوت باشد.
در مورد كاركرد موسیقی در پزشكی پژوهش های گوناگون و معتبری صورت گرفته است كه تعدادی از آن ها بر روی علائمی چون ضربان قلب، فشارخون، دردهای گوناگون، تنفس، واكنش های پوستی، هورمونهای آدرنالین، پرولاكتین، كورتیزول، امواج مغزی، كتكولامین ها، استروئیدها، الكترومیوگراف، عوارض جانبی داروها، مدت استفاده از داروها و مدت بستری بودن و بسیاری موارد دیگر متمركز بوده است.
به طور كلی اهداف درمانی این پژوهش های موسیقایی را می توان در هشت محور عمده خلاصه كرد :
1. پیشگیری، آموزش و یادگیری
2. كاهش دردهای گوناگون پزشكی و دندان پزشكی
3. كاهش تنش ها و نگرانی های ناشی از جراحی آسیبها و بیماریها
4. توان بخشی بعد از جراحی آسیب ها و تصادفات
5. كاهش خستگی حاصل از تنوس های عضلانی (گرفتگی های عضلانی ) و كاركرد ماهیچه
۶. كاهش عوارض جانبی دارو ها
7. كاهش مدت استفاده از دارو ها
8. كاهش طول مدت درمان و بستری بودن
علاوه بر تاثیرات درمانی یادشده موسیقی می تواند برای ارتقا برخی از فاكتورهای رفتاری در افراد سالم موثر واقع شود.
مثلاٌ در صنعت از دوش موسیقی برای افزایش بازده تولید و آرامش روانی كاركنان استفاده می شود. تاثیرات انواع موسیقی بر فرایندهای حافظه یادگیری، دقت، ادراكات حسی، سیستم اعصاب حركتی و … نمونه هایی از این مقوله اند. پژوهش های انجام شده درباره حس آمیزی رابطه متقابل تاثیرات روانی برخی از نت ها و گامهای موسیقی را با رنگهای مختلف آشكار می سازد. مثلاٌ روان پزشكان رنگ قرمز را به گام دوماژور و رنگ سبز مایل به آبی را به گام لاماژور نسبت داده اند.
موسیقی در زمینه شناخت و كمك به رفع مشكلات رفتاری نیز كاربرد فراوانی دارد و این تغییرات رفتاری خاصه در سنین رشد و كودكی حائز اهمیت است. علت این تاثیر گذاری این است كه هنر به طور كلی و در این جا موسیقی با توجه به بار عاطفی آن به عنوان نوعی وسیله تخلیه روانی به كار برده می شود و كودكانی كه دچار تنش و فشار روانی هستند با برون فكنی فشارها و هیجانات از طریق موسیقی، به حد مطلوب هیجان و آرامش دست می یابند. به استثنای مواردی كه مشكل كودك ریشه جسمی یا ارگانیك (اندامی) دارد تاثیر موسیقی در رفتار كودك در مقایسه با سایر شیوه های دیگر از جمله دارو درمانی موفق تر بوده و بیش از هر روش دیگری در تعدیل رفتارهای كودك موثر است اگر چه در مورد نقصهای ارگانیك نیز نقش موسیقی را نباید از نظر دور داشت.
مهم ترین ویژگی ازتباطی موسیقی جنبه غیر كلامی آن است كه می تواند در درمان اهمیت اساسی داشته باشد. موسیقی واسطه با ارزشی برای ایجاد ارتباط مجدد با واقعیت در مورد افرادی است كه از واقعیت و اجتماع بریده اند(بیماران اسكیزوفرنی). موسیقی، نوعی محرك احساسی قوی و تجربه ای چند حسی است : تحریك شنوایی از طریق اصواتی كه شنیده می شوند تحریك لمسی از طریق ارتعاشاتی كه قابل احساس هستند و نیز تحریك بینایی توسط اجرای زنده آن. مثلاٌ كسب موفقیت در فعالیتهای موسیقایی می تواند احساس ارزش فردی را تقویت كند. به علاوه موسیقی به عنوان انتقال دهنده اطلاعات انتقال دهنده تقویت كننده ها و زمینه ای برای یادگیری و انعكاس مهارتها نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
• مهارت های لازم
بررسی علمی هر پدیده در جهان منوط به شناخت اجزا عناصر تشكیل دهنده و نسبتهای لازم و متعادل در میان آنها و نیز بررسی طرز قرار گرفتن هر یك از اجزا و نسبت روابط و وظایف آنها با یكدیگر است . در مبحث موسیقی درمانی كه دو جنبه موسیقایی و پزشكی درآن مطرح است داشتن اطلاعاتی جامع برای درك و دریافت موسیقی روان شناسی موسیقی، تئوری موسیقی، تاریخ موسیقی و همچنین شناخت دقیق جوانب مختلف جسمی و روانی انسان از دیدگاه علوم فیزیولوژی (كاركرد صحیح اجزای بدن) و پاتولوژی (آسیب شناسی) برای «موسیقی- درمانگر » الزامی است.
علاقه و اشتیاق یه كار و پذیرش مسئولیت حرفه ای از تعهد نسبت به این رشته احترام به حقوق درمان جویان و داشتن روحیه تحقیق از ویژگی های مهم یك «موسیقی درمانگر» است. بنابراین او باید مهارت های تكنیكی و تفسیری پیشرفته را حد افل در یك وسیله اجرای موسیقی بداند و در توسعه و گسترش روابط بین افراد از طریق فعالیتهای موسیقایی مهارت كامل داشته باشد.
از طرفی چون ریشه و پایه تمام بحثهای روان شناسی به نوعی به مغز و اعصاب مربوط می شود و با توجه به این كه فرایند درك موسیقی در مغز انسان صورت می گیرد ضرورت بحث عصب شناختی پیرامون موسیقی آشكارتر می شود . موسیقی می تواند از طریق ایجاد تحریكاتی در قسمتهای مختلف سیستم عصبی به طور وسیعی بر بسیاری از اعضا و اندام های انسان از نظر ادراكات حسی و كاركردهای عملی موثر واقع شود و باعث پویش جسم و روان انسان در حالت سلامتی و بیماری گردد.
• تكنیك ها و روشهای موسیقی درمانی
• 1- شنیدن موسیقی به طور غیر فعال
در این روش بیش تر بیماران موسیقی دلخواه و انتخابی خود را می شنوند و در مواردی می توانند از هدفون استفاده كنند و اجازه دارند صدای ضبط را كنترل و نوار را دستكاری كنند.
كاهش درد اضطراب و استرس ناشی از بیماری و استفاده كمتر از داروهای بی حسی و یا كاهش عوارض جانبی داروها و در نهایت كوتاه كردن مدت استفاده از دارو و بستری شدن از هدفهای عمده درمانی در این روش است. انتخاب موسیقی مورد علاقه بیمار بر اساس تجربیات، روحیات، منش و خلق و خوی وی معمولاٌ با برانگیخته شدن خاطراتی همراه خواهد بود كه قبلاٌ تجربه شده و تهییج این خاطرات خود موجب تحریكاتی هیجانی در سطح سیستمهای خود آگاه و ناخود آگاه عصبی و مغزی می شود و پی آمدهای مختلفی را بر جای خواهد گذاشت كه باید توسط متخصص این رشته- یعنی «موسیقی درمانگر»- تا رسیدن به هدف نهایی پیگیری و كنترل شود و تداوم داشته باشد.
• 2. همكاری فعال در فعالیتهای موسیقایی :
در این روش بیماران برای هماهنگی های عضلانی و تنفسی به انجام تمرینات مناسب ریتمیك می پردازند و از موسیقی برای حركات بدنی، خواندن و نواختن استفاده می كنند. مثلاٌ سازهای بادی برای افزایش گنجایش ششها مورد استفاده قرار می گیرند. در این روش از ریتم و سبك موسیقی مناسب با نیازهای بیماران استفاده می شود. به عنوان مثال موسیقی محرك مانند دیسكو برای حركات قوی و موسیقی آرام مانند والس برای انجام حركات روان و سیال به كار می روند و در موارد دیگر به تمرین تمركز بر روی عناصر و اجزای موسیقی از طریق شنیدن توصیه شده است. هدفهای عمده درمانی كه از این روش حاصل شده عبارتند از : كاهش درد همراه با حركات ریتمیك، افزایش توانایی های حركتی، افزایش قدرت و مدت حركت در نارسایی های عضلانی، افزایش گنجایش تنفسی و نمونه های متعدد دیگر.
• 3. موسیقی و مشاوره :
در این روش از موسیقی برای بحث و گفت و گو و یاد آوری خاطرات بیماران به منظور افزایش مكالمه مثبت و ارتباط نزدیك با یكدیگر استفاده شده است. ترغیب بیشتر بیماران به شروع گفت و گو و بحثهای موسیقایی و سخن گفتن پیرامون هر چیزی- جز بیماری- بر تحمل و سازگاری بیماران با شرایط بیمارستانی می افزاید. هدف عمده این روش كاهش استرسها، نگرانی ها، ترسهای ناشی از بیماری و جراحی و افزایش ارتباطات بین فردی و ایجاد آرامش و امیدواری در بیماران است.
• 4. موسیقی و رشد :
در این روش عمدتاٌ از موسیقی به عنوان محركی تقویت كننده استفاده می شود و با آن افراد مختلف مخصوصاٌ كودكان را به انجام تمرینات موزیكال ترغیب می كنند كه تقویت رفتارهای خاص خودیاری و یادگیری می انجامد. هدف عمده این روش افزایش یادگیری و توان بخشی بیماران و جلوگیری از واپس رویهای رشدی است.
• 5. موسیقی و محرك :
در این روش موسیقی برای تقویت حواس بینایی، لامسه و شنوایی به كار می رود و غالباٌ با فعالیتهای خوشایندی همراه می شود و تحریكهای شنوایی و لامسه را فراهم می كند. در مواردی نیز در این روش از نمایش برای هدایت تصویر و تخیل بیماران استفاده شده است. این روش ضمن داشتن كارایی در درمان بیمارانی كه دچار نقیصه های حسی و حركتی هستند تاثیر بارزی در كاهش افسردگی و اضطراب معلولین دارد.
• 6. موسیقی و بازخورد زیستی :
در این روش از موسیقی برای تقویت پاسخهای فیزیولوژیك استفاده می كنند و موسیقی را بازخوردهای زیستی بیماران همراه می نمایند و پاسخهای مطلوب را در آنان افزایش می دهند و به این ترتیب از ناراحتی های فیزیولوژیك می كاهند. برای مثال موسیقی را همراه با تنفس ریتمیك عمیق در كاهش فشار خون، تنش های عضلانی، تشنجهای صرعی و دردهای میگرنی به كار گرفته اند.
• 7. موسیقی و فعالیتهای گروهی :
در این روش بیماران در فعالیتهای گروهی موسیقایی مانند شنیدن، خواندن و نواختن شركت می كنند و ارتباط مثبت بین افراد و احساس بهبودی افزایش می یابد و متقابلاٌ احساس ناشی از دیدها و بیماری های مانند افسردگی و اضطراب كاهش پیدا می كند. شركت در كنسرتهای موسیقی درخواست آهنگهای مورد علاقه اجرای موسیقی فی البداهه به طور گروهی و همچنین بحث های گروهی درباره موسیقی و تاثیر مثبت این فعالیتها از جمله مواردی است كه گزارش شده است .
• موسیقی و نقش بیماری‌زایی آن
برخلاف آنچه تاكنون از نقش شفابخشی موسیقی گفتیم، برخی از موسیقی‌ها هستند كه با توجه به مركز موسیقی در مغز كه هم مكان با بخش احساس است بر روی روح انسان تاثیر منفی می‌گذارد كه دو نمونه از آنها و نتیجه تحقیقاتی كه دربار آنها شده بیان می‌شود.
• موسیقی تند و نقش آن در ایجاد رفتار پرخاشجویانه
یك مطالعه در آمریكا، این باور عمومی را كه گوش كردن به موسیقی تند و خشن بدون ایجاد هیچ تاثیر مضری به تخلیه عواطف و احساسات منفی كمك میكند، رد می‌نماید. پژوهشگران دانشگاه ایالتی آیوا و بخش خدمات انسانی تگزاس بر روی بیش از 500 دانشجو كه به هفت آواز تند توسط هفت هنرمند و 8 آواز ملایم توسط هفت هنرمند دیگر گوش كرده بودند آزمایشهایی انجام داده شد. در این مطالعه برای ارزیابی احساسات و افكار پرخاشجویانه، از دانشجویان آزمونهای مختلف روانشناسی گرفته شد. نتایج بدست آمده نشان داد موسیقی تند بدون آنكه تحریك یا تهدیدی وجود داشته باشد احساسات خصمانه را افزایش میدهد.
• موسیقی بسیار بم و نقش آن در ایجاد غم و ناامیدی
دانشمندان انگلیسی در یك آزمایش نشان دادند صداهای بسیار بم و غیرقابل شنیدن برای انسانها، موسوم به مادون صوت (Infrasound)، موجب بروز حالات غیرطبیعی از قبیل اضطراب، نگرانی، غم شدید و ناامیدی در افراد می‌شوند. دكتر ریچارد لرد از آزمایشگاه ملی فیزیك انگلیس برای بررسی تاثیر صداهای غیرقابل شنیدن بر افراد، آزمایشی ترتیب داد. در این آزمایش لرد و همكارانش در یك سالن بزرگ اجرای موسیقی زنده، قطعاتی از موسیقی را برای 750 شنونده پخش كردند و بدون اطلاع شنوندگان ، در لابه لای برخی از این قطعات به كمك یك فلوت هفت متری اصوات بسیار بم و غیرقابل شنودی تولید كردند و سپس از شنوندگان خواستند تا واكنش خود به این قطعات موسیقی را بیان كنند.
با وجود اینكه شنوندگان نمی‌دانستند در كدامیك از قطعات موسیقی اصوات مادون صوت گنجانده شده، اما 22 درصد از آنها با اشاره به قطعات موسیقی حاوی صداهای غیرقابل شنود، بیان كردند كه در هنگام شنیدن این قطعات دچار احساسات غیرعادی شده‌اند. این احساسات غیرعادی عبارت بودند از احساس ناآرامی و اندوه، ناامیدی شدید، نگرانی و اضطراب، تنفر و همچنین احساس ترس.
صداهای مادون صوت به طور طبیعی و در هنگام وقایعی نظیر طوفان، وزش باد و تغییرات الگوهای آب و هوایی و همچنین برخی انواع زلزله نیز تولید می‌شوند. دانشمندان عقیده دارند كه چنین اصواتی ممكن است به طور طبیعی در برخی مكانها و خانه‌ها نیز تولید شود كه در پی آن ساكنین چنین مكانهایی ناخودآگاه احساس ترس و نگرانی می‌كنند و این احساسات خود را به وجود روح و یا مسایلی از این قبیل، نسبت میدهند.
• موسیقی و تاثیرات متفاوت آن بر انسان ( نقش درمان کننده)
در مغز انسان مركزی برای دریافت موسیقی وجود دارد كه درست در پشت پیشانی قرار دارد، و از قضا این همان نقطه‌ای است كه وظیفه یادگیری و ابراز احساسات انسان را نیز بر عهده دارد. به همین دلیل بین موسیقی، یادگیری، و كنترل و ابراز احساسات رابطه مستقیمی وجود دارد.
دانشمندان آمریكایی میگویند كه افراد در موارد مختلف واكنش های متفاوتی به یك موسیقی مشابه نشان میدهند كه احتمال داده می‌شود كه یك دلیل این امر، شرایط احساسی گوناگون انسانها در زمان های متفاوت باشد. اما آیا تنها شرایط احساسی ماست كه باعث شفابخشی یا بیماری زایی موسیقی در وجود ما می‌شود؟ یا این مساله به ذات موسیقی و نوع آن نیز بر می گردد؟ اولین مطلبی كه باید بدانیم این است كه اصلا چه اتفاقی می افتد كه یك موسیقی در ذهن ما جای می‌گیرد؟
دانشمندان دانشگاه دارتموث در نیوهمپشایر در این باره میگویند: علت تكرار شدن ناخودآگاه برخی قطعات موسیقی در ذهن انسان به ناحیه‌ای در قشر جلویی مغز باز می‌گردد. این ناحیه از مغر مسوول یادآوری قطعات موسیقی است كه فرد در گذشته شنیده و با ناحیه گیجگاهی در ارتباط است.
ناحیه گیجگاهی نیز خود وظیفه پردازش صداهای اولیه و ساده، استدلال و همچنین یادآوری خاطرات را بر عهده دارد و حالا باید بدانیم كه چه موسیقی در مغز ما ایجاد آرامش و در جسم ما نوید درمان میدهد و چه نوع موسیقی منجر به استرس و در نتیجه بیماری می‌گردد.
• موسیقی و نقش درمانی آن
رونالد هاس استاد دانشگاه موتسارت شهر سالزبورگ اتریش می‌گوید از طریق موسیقی می‌توان مصونیت انسانها را در برابر بیماریها تقویت كرد، دردها را كاهش داد و از بروز حوادث جلوگیری به عمل آورد. تحقیقاتی كه وی انجام داده است نشان میدهد كه باید به انواع موسیقی در درمان بیماریها توجه شود.
• موسیقی شرق و درمان كوفتگی و سردرد
همین آقای هاس در تحقیقی كه انجام داده، به این نتیجه رسیده كه براساس شواهد تجربی برخی از ملودیهای قدیمی مشرق زمین برای از بین بردن سردردها و كوفتگی بدن موثر است. وی می‌گوید: حدود 800 سال پس از میلاد مسیح، در برخی از مراكز درمانی مشرق زمین،از موسیقی برای درمان دردها استفاده می‌‌شده است.
• كمك موسیقی به كاستن از خطر آلزایمر
در تحقیقی هم كه دانشمندان آمریكایی انجام دادند مشخص شده است كه مطالعه ، نواختن موسیقی و انجام بازی‌هایی مثل شطرنج با كاهش خطر ابتلا به آلزایمر در افراد مسن موثر است.
• به هنگام گرفتن رگ گیری كودك موسیقی فراموش نشود
نتایج تحقیقی كه در خرم‌آباد انجام شده هم نشان میدهد كه استفاده از موسیقی‌های مخصوص كودكان باعث انحراف ذهن آنان نسبت به درد ناشی از اقدامات تهاجمی كوتاه مدت مثل رگ‌گیری می‌شود.
"رگ‌گیری" یكی از شایعترین اقدامات دردناك پزشكی است و به صورت مكرر بعنوان لازمه و مقدمه تشخیص یا درمان بیماریها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تحقیق كه بر روی 30 كودك شش تا 12 ساله مبتلا به تالاسمی در بیمارستان شهید مدنی خرم‌آباد انجام شده، نشان میدهد كه شدت درد رگ‌گیری در كودكانی كه فكرشان در زمان رگ‌گیری به سمت موسیقی كودكان معطوف شده به طور معنی‌داری كمتر از سایر روشها بوده است.
• موسیقی و افزایش توان یادگیری
محققان هنگ كنگی هم با مطالعه‌ای به مقایسه كودكانی كه تحت آموزش موسیقی قرار داشتند با دیگر كودكان پرداختند و به این نتیجه رسیدند كه كوكانی كه در گذشته تحت آموزش موسیقی قرار گرفته بودند حافظه شفاهی بسیار قوی‌تری دارند و می‌توانند لغات بیشتری را از فهرست خوانده شده به یاد بیاورند و در هر سنجش، بهتر از سنجش قبل عمل می‌كنند.
• تداوم آموزش موسیقی به افزایش حافظه می‌انجامد
همین محققان روانشناس هنگ كنگی عقیده دارند آموزش موسیقی نیم كره چپ مغز را تحریك میكند و یادگیری شفاهی نیز توسط همین قسمت از مغز انسان كنترل می‌شود. مطالعات بعدی این محققان نشان داد بهبود حافظه انسان با ادامه یادگیری موسیقی، ادامه پیدا میكند و با توقف آموزش موسیقی متوقف می‌شود.
• شنیدن موسیقی هماهنگ با ضرباهنگ قلب آرام بخش است
یك محقق ژاپنی در دانشگاه ناگویا نیز به این نكته پی برده كه شنیدن موسیقی‌‌هایی كه بر مبنای ضرباهنگ قلب تدوین شده‌اند، در آرامش اعصاب و كاستن تنش افراد موثر است.
این محقق از 22 داوطلب خواست كه در اتاقی به پاسخگویی یك سلسله پرسش كه مرتب سخت‌تر می‌شد، بپردازند. برای نیمی از داوطلبان، موسیقی متكی به ضرباهنگ قلب آنان پخش شد و دیگران در سكوت به حل مسائل ادامه دادند. پرسشهای تنظیم شده در پرسشنامه به منظور اندازه گیری میزان استرس و اضطراب داوطلبان و احساس خستگی آنان تدوین شده بود.
نتایج حاصله از پاسخ‌ها حكایت از آن داشت داوطلبانی كه به موسیقی قلب خود گوش می داده‌اند به مراتب از آرامش بیشتری برخوردار بوده‌اند.
• موسیقی هوش و عواطف روحی افراد را تقویت میكند
یك محقق دانشگاه علوم پزشكی تبریز هم می‌گوید كه موسیقی، دقت، هوش، حس مشاهده، استنباط و عواطف روحی انسان را تقویت میكند. وی می‌گوید، تحقیقاتی كه در بخش مراقبت‌های ویژه انجام گرفته نشان میدهد كه موسیقی به میزان قابل توجهی در تسكین و تقلیل وضعیت بحرانی بیمارانی كه در بخش آی سی یو بستری بوده‌اند، تاثیر داشته است.
سامانه اعصاب انسان به محرك‌های موزیكال پاسخ مثبت میدهد و عملا موسیقی در تغییر حالت بیماران موثر است. وی افزود، استفاده از موسیقی باعث آرامش روحی، بهبود وضعیت ذهنی ، كاهش اثرات استرس‌های وارده می‌شود و به افراد در برقراری ارتباط، اتحاد و تطابق كمك می كند.
امروزه به علت نگرش علمی و روش مند به موسیقی در درمان امراض موسیقی درمانی به عنوان رشته ای مستقل مورد توجه قرار گرفته و در حكم روشی مكمل برای درمانهای رایج پزشكی تعریف شده است كه منظور از آن استفاده تجویز شده از تحریكات موسیقایی یا فعالیتهای آن برای كاهش ناتوانی و بیماری و تغییر حالات ناسازگار از طریق توانبخشی توقف و درمان علائم بیماری است كه زیر نظر پرسنل آموزش دیده صورت می گیرد. در این رشته موسیقی به عنوان ابزار و موسیقی درمان گر به عنوان فرد متخصص در برخی از بیماری ها شرایطی را (با توجه به شدت آن بیماری) ایجاد می كنند كه می تواند بیمار را در یك روند مثبت صعودی درجهت كاهش استرس ها و ارتقا سلامت قرار دهد و این شرایط ممكن است متناسب با جنس و سن بیمار و شدت بیماری در امراض مختلف متفاوت باشد.
در مورد كاركرد موسیقی در پزشكی پژوهش های گوناگون و معتبری صورت گرفته است كه تعدادی از آن ها بر روی علائمی چون ضربان قلب، فشارخون، دردهای گوناگون، تنفس، واكنش های پوستی، هورمونهای آدرنالین، پرولاكتین، كورتیزول، امواج مغزی، كتكولامین ها، استروئیدها، الكترومیوگراف، عوارض جانبی داروها، مدت استفاده از داروها و مدت بستری بودن و بسیاری موارد دیگر متمركز بوده است.
به طور كلی اهداف درمانی این پژوهش های موسیقایی را می توان در هشت محور عمده خلاصه كرد :
1. پیشگیری، آموزش و یادگیری
2. كاهش دردهای گوناگون پزشكی و دندان پزشكی
3. كاهش تنش ها و نگرانی های ناشی از جراحی آسیبها و بیماریها
4. توان بخشی بعد از جراحی آسیب ها و تصادفات
5. كاهش خستگی حاصل از تنوس های عضلانی (گرفتگی های عضلانی ) و كاركرد ماهیچه
۶. كاهش عوارض جانبی دارو ها
7. كاهش مدت استفاده از دارو ها
8. كاهش طول مدت درمان و بستری بودن
علاوه بر تاثیرات درمانی یادشده موسیقی می تواند برای ارتقا برخی از فاكتورهای رفتاری در افراد سالم موثر واقع شود.
مثلاٌ در صنعت از دوش موسیقی برای افزایش بازده تولید و آرامش روانی كاركنان استفاده می شود. تاثیرات انواع موسیقی بر فرایندهای حافظه یادگیری، دقت، ادراكات حسی، سیستم اعصاب حركتی و … نمونه هایی از این مقوله اند. پژوهش های انجام شده درباره حس آمیزی رابطه متقابل تاثیرات روانی برخی از نت ها و گامهای موسیقی را با رنگهای مختلف آشكار می سازد. مثلاٌ روان پزشكان رنگ قرمز را به گام دوماژور و رنگ سبز مایل به آبی را به گام لاماژور نسبت داده اند.
موسیقی در زمینه شناخت و كمك به رفع مشكلات رفتاری نیز كاربرد فراوانی دارد و این تغییرات رفتاری خاصه در سنین رشد و كودكی حائز اهمیت است. علت این تاثیر گذاری این است كه هنر به طور كلی و در این جا موسیقی با توجه به بار عاطفی آن به عنوان نوعی وسیله تخلیه روانی به كار برده می شود و كودكانی كه دچار تنش و فشار روانی هستند با برون فكنی فشارها و هیجانات از طریق موسیقی، به حد مطلوب هیجان و آرامش دست می یابند. به استثنای مواردی كه مشكل كودك ریشه جسمی یا ارگانیك (اندامی) دارد تاثیر موسیقی در رفتار كودك در مقایسه با سایر شیوه های دیگر از جمله دارو درمانی موفق تر بوده و بیش از هر روش دیگری در تعدیل رفتارهای كودك موثر است اگر چه در مورد نقصهای ارگانیك نیز نقش موسیقی را نباید از نظر دور داشت.
مهم ترین ویژگی ازتباطی موسیقی جنبه غیر كلامی آن است كه می تواند در درمان اهمیت اساسی داشته باشد. موسیقی واسطه با ارزشی برای ایجاد ارتباط مجدد با واقعیت در مورد افرادی است كه از واقعیت و اجتماع بریده اند(بیماران اسكیزوفرنی). موسیقی، نوعی محرك احساسی قوی و تجربه ای چند حسی است : تحریك شنوایی از طریق اصواتی كه شنیده می شوند تحریك لمسی از طریق ارتعاشاتی كه قابل احساس هستند و نیز تحریك بینایی توسط اجرای زنده آن. مثلاٌ كسب موفقیت در فعالیتهای موسیقایی می تواند احساس ارزش فردی را تقویت كند. به علاوه موسیقی به عنوان انتقال دهنده اطلاعات انتقال دهنده تقویت كننده ها و زمینه ای برای یادگیری و انعكاس مهارتها نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
• مهارت های لازم
بررسی علمی هر پدیده در جهان منوط به شناخت اجزا عناصر تشكیل دهنده و نسبتهای لازم و متعادل در میان آنها و نیز بررسی طرز قرار گرفتن هر یك از اجزا و نسبت روابط و وظایف آنها با یكدیگر است . در مبحث موسیقی درمانی كه دو جنبه موسیقایی و پزشكی درآن مطرح است داشتن اطلاعاتی جامع برای درك و دریافت موسیقی روان شناسی موسیقی، تئوری موسیقی، تاریخ موسیقی و همچنین شناخت دقیق جوانب مختلف جسمی و روانی انسان از دیدگاه علوم فیزیولوژی (كاركرد صحیح اجزای بدن) و پاتولوژی (آسیب شناسی) برای «موسیقی- درمانگر » الزامی است.
علاقه و اشتیاق یه كار و پذیرش مسئولیت حرفه ای از تعهد نسبت به این رشته احترام به حقوق درمان جویان و داشتن روحیه تحقیق از ویژگی های مهم یك «موسیقی درمانگر» است. بنابراین او باید مهارت های تكنیكی و تفسیری پیشرفته را حد افل در یك وسیله اجرای موسیقی بداند و در توسعه و گسترش روابط بین افراد از طریق فعالیتهای موسیقایی مهارت كامل داشته باشد.
از طرفی چون ریشه و پایه تمام بحثهای روان شناسی به نوعی به مغز و اعصاب مربوط می شود و با توجه به این كه فرایند درك موسیقی در مغز انسان صورت می گیرد ضرورت بحث عصب شناختی پیرامون موسیقی آشكارتر می شود . موسیقی می تواند از طریق ایجاد تحریكاتی در قسمتهای مختلف سیستم عصبی به طور وسیعی بر بسیاری از اعضا و اندام های انسان از نظر ادراكات حسی و كاركردهای عملی موثر واقع شود و باعث پویش جسم و روان انسان در حالت سلامتی و بیماری گردد.
• تكنیك ها و روشهای موسیقی درمانی
• 1- شنیدن موسیقی به طور غیر فعال
در این روش بیش تر بیماران موسیقی دلخواه و انتخابی خود را می شنوند و در مواردی می توانند از هدفون استفاده كنند و اجازه دارند صدای ضبط را كنترل و نوار را دستكاری كنند.
كاهش درد اضطراب و استرس ناشی از بیماری و استفاده كمتر از داروهای بی حسی و یا كاهش عوارض جانبی داروها و در نهایت كوتاه كردن مدت استفاده از دارو و بستری شدن از هدفهای عمده درمانی در این روش است. انتخاب موسیقی مورد علاقه بیمار بر اساس تجربیات، روحیات، منش و خلق و خوی وی معمولاٌ با برانگیخته شدن خاطراتی همراه خواهد بود كه قبلاٌ تجربه شده و تهییج این خاطرات خود موجب تحریكاتی هیجانی در سطح سیستمهای خود آگاه و ناخود آگاه عصبی و مغزی می شود و پی آمدهای مختلفی را بر جای خواهد گذاشت كه باید توسط متخصص این رشته- یعنی «موسیقی درمانگر»- تا رسیدن به هدف نهایی پیگیری و كنترل شود و تداوم داشته باشد.
• 2. همكاری فعال در فعالیتهای موسیقایی :
در این روش بیماران برای هماهنگی های عضلانی و تنفسی به انجام تمرینات مناسب ریتمیك می پردازند و از موسیقی برای حركات بدنی، خواندن و نواختن استفاده می كنند. مثلاٌ سازهای بادی برای افزایش گنجایش ششها مورد استفاده قرار می گیرند. در این روش از ریتم و سبك موسیقی مناسب با نیازهای بیماران استفاده می شود. به عنوان مثال موسیقی محرك مانند دیسكو برای حركات قوی و موسیقی آرام مانند والس برای انجام حركات روان و سیال به كار می روند و در موارد دیگر به تمرین تمركز بر روی عناصر و اجزای موسیقی از طریق شنیدن توصیه شده است. هدفهای عمده درمانی كه از این روش حاصل شده عبارتند از : كاهش درد همراه با حركات ریتمیك، افزایش توانایی های حركتی، افزایش قدرت و مدت حركت در نارسایی های عضلانی، افزایش گنجایش تنفسی و نمونه های متعدد دیگر.
• 3. موسیقی و مشاوره :
در این روش از موسیقی برای بحث و گفت و گو و یاد آوری خاطرات بیماران به منظور افزایش مكالمه مثبت و ارتباط نزدیك با یكدیگر استفاده شده است. ترغیب بیشتر بیماران به شروع گفت و گو و بحثهای موسیقایی و سخن گفتن پیرامون هر چیزی- جز بیماری- بر تحمل و سازگاری بیماران با شرایط بیمارستانی می افزاید. هدف عمده این روش كاهش استرسها، نگرانی ها، ترسهای ناشی از بیماری و جراحی و افزایش ارتباطات بین فردی و ایجاد آرامش و امیدواری در بیماران است.
• 4. موسیقی و رشد :
در این روش عمدتاٌ از موسیقی به عنوان محركی تقویت كننده استفاده می شود و با آن افراد مختلف مخصوصاٌ كودكان را به انجام تمرینات موزیكال ترغیب می كنند كه تقویت رفتارهای خاص خودیاری و یادگیری می انجامد. هدف عمده این روش افزایش یادگیری و توان بخشی بیماران و جلوگیری از واپس رویهای رشدی است.
• 5. موسیقی و محرك :
در این روش موسیقی برای تقویت حواس بینایی، لامسه و شنوایی به كار می رود و غالباٌ با فعالیتهای خوشایندی همراه می شود و تحریكهای شنوایی و لامسه را فراهم می كند. در مواردی نیز در این روش از نمایش برای هدایت تصویر و تخیل بیماران استفاده شده است. این روش ضمن داشتن كارایی در درمان بیمارانی كه دچار نقیصه های حسی و حركتی هستند تاثیر بارزی در كاهش افسردگی و اضطراب معلولین دارد.
• 6. موسیقی و بازخورد زیستی :
در این روش از موسیقی برای تقویت پاسخهای فیزیولوژیك استفاده می كنند و موسیقی را بازخوردهای زیستی بیماران همراه می نمایند و پاسخهای مطلوب را در آنان افزایش می دهند و به این ترتیب از ناراحتی های فیزیولوژیك می كاهند. برای مثال موسیقی را همراه با تنفس ریتمیك عمیق در كاهش فشار خون، تنش های عضلانی، تشنجهای صرعی و دردهای میگرنی به كار گرفته اند.
• 7. موسیقی و فعالیتهای گروهی :
در این روش بیماران در فعالیتهای گروهی موسیقایی مانند شنیدن، خواندن و نواختن شركت می كنند و ارتباط مثبت بین افراد و احساس بهبودی افزایش می یابد و متقابلاٌ احساس ناشی از دیدها و بیماری های مانند افسردگی و اضطراب كاهش پیدا می كند. شركت در كنسرتهای موسیقی درخواست آهنگهای مورد علاقه اجرای موسیقی فی البداهه به طور گروهی و همچنین بحث های گروهی درباره موسیقی و تاثیر مثبت این فعالیتها از جمله مواردی است كه گزارش شده است .
• موسیقی و نقش بیماری‌زایی آن
برخلاف آنچه تاكنون از نقش شفابخشی موسیقی گفتیم، برخی از موسیقی‌ها هستند كه با توجه به مركز موسیقی در مغز كه هم مكان با بخش احساس است بر روی روح انسان تاثیر منفی می‌گذارد كه دو نمونه از آنها و نتیجه تحقیقاتی كه دربار آنها شده بیان می‌شود.
• موسیقی تند و نقش آن در ایجاد رفتار پرخاشجویانه
یك مطالعه در آمریكا، این باور عمومی را كه گوش كردن به موسیقی تند و خشن بدون ایجاد هیچ تاثیر مضری به تخلیه عواطف و احساسات منفی كمك میكند، رد می‌نماید. پژوهشگران دانشگاه ایالتی آیوا و بخش خدمات انسانی تگزاس بر روی بیش از 500 دانشجو كه به هفت آواز تند توسط هفت هنرمند و 8 آواز ملایم توسط هفت هنرمند دیگر گوش كرده بودند آزمایشهایی انجام داده شد. در این مطالعه برای ارزیابی احساسات و افكار پرخاشجویانه، از دانشجویان آزمونهای مختلف روانشناسی گرفته شد. نتایج بدست آمده نشان داد موسیقی تند بدون آنكه تحریك یا تهدیدی وجود داشته باشد احساسات خصمانه را افزایش میدهد.
• موسیقی بسیار بم و نقش آن در ایجاد غم و ناامیدی
دانشمندان انگلیسی در یك آزمایش نشان دادند صداهای بسیار بم و غیرقابل شنیدن برای انسانها، موسوم به مادون صوت (Infrasound)، موجب بروز حالات غیرطبیعی از قبیل اضطراب، نگرانی، غم شدید و ناامیدی در افراد می‌شوند. دكتر ریچارد لرد از آزمایشگاه ملی فیزیك انگلیس برای بررسی تاثیر صداهای غیرقابل شنیدن بر افراد، آزمایشی ترتیب داد. در این آزمایش لرد و همكارانش در یك سالن بزرگ اجرای موسیقی زنده، قطعاتی از موسیقی را برای 750 شنونده پخش كردند و بدون اطلاع شنوندگان ، در لابه لای برخی از این قطعات به كمك یك فلوت هفت متری اصوات بسیار بم و غیرقابل شنودی تولید كردند و سپس از شنوندگان خواستند تا واكنش خود به این قطعات موسیقی را بیان كنند.
با وجود اینكه شنوندگان نمی‌دانستند در كدامیك از قطعات موسیقی اصوات مادون صوت گنجانده شده، اما 22 درصد از آنها با اشاره به قطعات موسیقی حاوی صداهای غیرقابل شنود، بیان كردند كه در هنگام شنیدن این قطعات دچار احساسات غیرعادی شده‌اند. این احساسات غیرعادی عبارت بودند از احساس ناآرامی و اندوه، ناامیدی شدید، نگرانی و اضطراب، تنفر و همچنین احساس ترس.
صداهای مادون صوت به طور طبیعی و در هنگام وقایعی نظیر طوفان، وزش باد و تغییرات الگوهای آب و هوایی و همچنین برخی انواع زلزله نیز تولید می‌شوند. دانشمندان عقیده دارند كه چنین اصواتی ممكن است به طور طبیعی در برخی مكانها و خانه‌ها نیز تولید شود كه در پی آن ساكنین چنین مكانهایی ناخودآگاه احساس ترس و نگرانی می‌كنند و این احساسات خود را به وجود روح و یا مسایلی از این قبیل، نسبت میدهند.
• موسیقی و تاثیرات متفاوت آن بر انسان ( نقش درمان کننده)
در مغز انسان مركزی برای دریافت موسیقی وجود دارد كه درست در پشت پیشانی قرار دارد، و از قضا این همان نقطه‌ای است كه وظیفه یادگیری و ابراز احساسات انسان را نیز بر عهده دارد. به همین دلیل بین موسیقی، یادگیری، و كنترل و ابراز احساسات رابطه مستقیمی وجود دارد.
دانشمندان آمریكایی میگویند كه افراد در موارد مختلف واكنش های متفاوتی به یك موسیقی مشابه نشان میدهند كه احتمال داده می‌شود كه یك دلیل این امر، شرایط احساسی گوناگون انسانها در زمان های متفاوت باشد. اما آیا تنها شرایط احساسی ماست كه باعث شفابخشی یا بیماری زایی موسیقی در وجود ما می‌شود؟ یا این مساله به ذات موسیقی و نوع آن نیز بر می گردد؟ اولین مطلبی كه باید بدانیم این است كه اصلا چه اتفاقی می افتد كه یك موسیقی در ذهن ما جای می‌گیرد؟
دانشمندان دانشگاه دارتموث در نیوهمپشایر در این باره میگویند: علت تكرار شدن ناخودآگاه برخی قطعات موسیقی در ذهن انسان به ناحیه‌ای در قشر جلویی مغز باز می‌گردد. این ناحیه از مغر مسوول یادآوری قطعات موسیقی است كه فرد در گذشته شنیده و با ناحیه گیجگاهی در ارتباط است.
ناحیه گیجگاهی نیز خود وظیفه پردازش صداهای اولیه و ساده، استدلال و همچنین یادآوری خاطرات را بر عهده دارد و حالا باید بدانیم كه چه موسیقی در مغز ما ایجاد آرامش و در جسم ما نوید درمان میدهد و چه نوع موسیقی منجر به استرس و در نتیجه بیماری می‌گردد.
• موسیقی و نقش درمانی آن
رونالد هاس استاد دانشگاه موتسارت شهر سالزبورگ اتریش می‌گوید از طریق موسیقی می‌توان مصونیت انسانها را در برابر بیماریها تقویت كرد، دردها را كاهش داد و از بروز حوادث جلوگیری به عمل آورد. تحقیقاتی كه وی انجام داده است نشان میدهد كه باید به انواع موسیقی در درمان بیماریها توجه شود.
• موسیقی شرق و درمان كوفتگی و سردرد
همین آقای هاس در تحقیقی كه انجام داده، به این نتیجه رسیده كه براساس شواهد تجربی برخی از ملودیهای قدیمی مشرق زمین برای از بین بردن سردردها و كوفتگی بدن موثر است. وی می‌گوید: حدود 800 سال پس از میلاد مسیح، در برخی از مراكز درمانی مشرق زمین،از موسیقی برای درمان دردها استفاده می‌‌شده است.
• كمك موسیقی به كاستن از خطر آلزایمر
در تحقیقی هم كه دانشمندان آمریكایی انجام دادند مشخص شده است كه مطالعه ، نواختن موسیقی و انجام بازی‌هایی مثل شطرنج با كاهش خطر ابتلا به آلزایمر در افراد مسن موثر است.
• به هنگام گرفتن رگ گیری كودك موسیقی فراموش نشود
نتایج تحقیقی كه در خرم‌آباد انجام شده هم نشان میدهد كه استفاده از موسیقی‌های مخصوص كودكان باعث انحراف ذهن آنان نسبت به درد ناشی از اقدامات تهاجمی كوتاه مدت مثل رگ‌گیری می‌شود.
"رگ‌گیری" یكی از شایعترین اقدامات دردناك پزشكی است و به صورت مكرر بعنوان لازمه و مقدمه تشخیص یا درمان بیماریها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تحقیق كه بر روی 30 كودك شش تا 12 ساله مبتلا به تالاسمی در بیمارستان شهید مدنی خرم‌آباد انجام شده، نشان میدهد كه شدت درد رگ‌گیری در كودكانی كه فكرشان در زمان رگ‌گیری به سمت موسیقی كودكان معطوف شده به طور معنی‌داری كمتر از سایر روشها بوده است.
• موسیقی و افزایش توان یادگیری
محققان هنگ كنگی هم با مطالعه‌ای به مقایسه كودكانی كه تحت آموزش موسیقی قرار داشتند با دیگر كودكان پرداختند و به این نتیجه رسیدند كه كوكانی كه در گذشته تحت آموزش موسیقی قرار گرفته بودند حافظه شفاهی بسیار قوی‌تری دارند و می‌توانند لغات بیشتری را از فهرست خوانده شده به یاد بیاورند و در هر سنجش، بهتر از سنجش قبل عمل می‌كنند.
• تداوم آموزش موسیقی به افزایش حافظه می‌انجامد
همین محققان روانشناس هنگ كنگی عقیده دارند آموزش موسیقی نیم كره چپ مغز را تحریك میكند و یادگیری شفاهی نیز توسط همین قسمت از مغز انسان كنترل می‌شود. مطالعات بعدی این محققان نشان داد بهبود حافظه انسان با ادامه یادگیری موسیقی، ادامه پیدا میكند و با توقف آموزش موسیقی متوقف می‌شود.
• شنیدن موسیقی هماهنگ با ضرباهنگ قلب آرام بخش است
یك محقق ژاپنی در دانشگاه ناگویا نیز به این نكته پی برده كه شنیدن موسیقی‌‌هایی كه بر مبنای ضرباهنگ قلب تدوین شده‌اند، در آرامش اعصاب و كاستن تنش افراد موثر است.
این محقق از 22 داوطلب خواست كه در اتاقی به پاسخگویی یك سلسله پرسش كه مرتب سخت‌تر می‌شد، بپردازند. برای نیمی از داوطلبان، موسیقی متكی به ضرباهنگ قلب آنان پخش شد و دیگران در سكوت به حل مسائل ادامه دادند. پرسشهای تنظیم شده در پرسشنامه به منظور اندازه گیری میزان استرس و اضطراب داوطلبان و احساس خستگی آنان تدوین شده بود.
نتایج حاصله از پاسخ‌ها حكایت از آن داشت داوطلبانی كه به موسیقی قلب خود گوش می داده‌اند به مراتب از آرامش بیشتری برخوردار بوده‌اند.
• موسیقی هوش و عواطف روحی افراد را تقویت میكند
یك محقق دانشگاه علوم پزشكی تبریز هم می‌گوید كه موسیقی، دقت، هوش، حس مشاهده، استنباط و عواطف روحی انسان را تقویت میكند. وی می‌گوید، تحقیقاتی كه در بخش مراقبت‌های ویژه انجام گرفته نشان میدهد كه موسیقی به میزان قابل توجهی در تسكین و تقلیل وضعیت بحرانی بیمارانی كه در بخش آی سی یو بستری بوده‌اند، تاثیر داشته است.
سامانه اعصاب انسان به محرك‌های موزیكال پاسخ مثبت میدهد و عملا موسیقی در تغییر حالت بیماران موثر است. وی افزود، استفاده از موسیقی باعث آرامش روحی، بهبود وضعیت ذهنی ، كاهش اثرات استرس‌های وارده می‌شود و به افراد در برقراری ارتباط، اتحاد و تطابق كمك می كند.
شرح موضوع